The Project Gutenberg eBook of Hindi Biro ó Ang Anting-Anting, by José R. Francia.

Upang maguing sandalan ng̃ kahinaan ng̃ may akdà nitong "Hindi Biro! ó ANG ANTING-ANTING" ay salung̃át man sa kaniyang katutubong damdamin ay minarapat na isalin dito ang bahagui ng̃ tatlong liham na tinangap nia ukol sa ikawawasto ng̃ akdang ito.

—Kay G. Gregorio Orda, Abogado, taga Atimonan, Tayabas na may petsa 12 ng̃ Enero ng̃ 1911.

"Nabasa ko ang magandang akdà mo at sa pagbasa ko'y nagkamit ako ng̃ maligayang sandali at katuaang naka pagpaalaala sa akin sa namatay na matandang Pule (Apolinario Monteseña) baga ma't ito'y hindi tulisan, na ito lamang ang ipinagkaiba, at sa bagay na ito'y binabati kita at pinupuri ko ang akdà mo, na samantalang nakatutwa ay nakapag papaayos ng̃ mg̃a kauagalian, sapagka't nag aanyaya sa pag gawa at nagpapatakuil ng̃ mg̃a kagagawan."

"Ipahintulot mo na maipalathala ko sa linguhang naming "LAONG LAAN" dine sa Tayabas, upang maguing mabuting aral sa kinauukulang sinoman."

—Sulat ni G. M Quiogue, Socialista at Kalihim ng̃ paggawa ng̃ tabaco't cigarrillong "KATUUSAN" na may petsa 8 ng̃ Enero ng̃ 1911.

"Nag papasalamat po ako sa ng̃alang ng̃ Samahan sa katang̃iang guinawa ninio sa pagawaang itong ganap na pilipino."

"Sa boong muni at pag lilimi ay binasa ko ang munti niniong aklat at isinaalangalang ang basal pang katayuan ng̃ panitikan nating tagalog, ay ang akdà ninio'y nakakapara ng̃ "mumunti datapua't malaking aklat" ng̃ mg̃a Europeo, dahilan sa pagay niang lubos na makabago at mapagturo, upang sa karaniwan ng̃ ating mg̃a kababayan ay maparam ang sinsay na paghahakà."

"Naibalita ko po at ipinabasa sa mg̃a manggagawa ay nais nilang matanto kung saang mga aklatan na nabibili, at kung magkano ang bawa't isa."

—Kay G. F. Pantua, makabayan, Kalihim ng̃ Samahang "MAKILING" sa isang pulong na idinaos ng̃ Samahang ito na may petsa 31 ng̃ Diciembre ng̃ taong 1910.

"Binasa ng̃ Kalihim ang liham ni G. José R. Francia na may petsa 26 ng̃ kasalukuyan, na dito'y ibinabalita nia ang nais niang ipalathala ang kalakal ng̃ Samahan, na walang bayad na anoman maliban sa makatulong sa ikalalaganap nito, at nagpadalá ng̃ mg̃a salin. Sa maunawa ng̃ kapulung̃an, sa mungkahi ni G. Arieta (anak) ay pinagkaisahan na di lamang itinutulot kundi pinasasalamatan at kinikilala ang katang̃ian ng̃ gawang ito sa ng̃alang ng̃ boong Samahan."

HINDI BIRO!...

Ang Anting-anting

Noon ay panahong lumipas, ng̃uni't hangan ng̃aio'y naaalaala pa ng̃ marami sa atin, na, si Juan Hanipol ay isang binatang may hilig na totoo sa pag anting anting.

Si matandang Taciong Kabál ó Bakal ay isang magaling na lalaki, at balitang tulisan noong mg̃a dakódakong panahon, ng̃uni't matagaltagal nang na nanahimik at bagama't matanda na'y nagsasaka pa sa kaniang bukid. Ng̃aion ay kilalá sia sa pook na yaon, na isang matandang masipag at sistidor, kaya kung tawagin ay si Matandang Taciong Sistidor.

Minsang araw ay nag sadya sa bahay nia si Juang Hanipol, ang binatang nag hahanap ng̃ galing ó anting-anting.

—Ako po Lelong ay naparito, na ang tanka ko'y mag puló ng̃ kaunting kasangkapang mabuti sa katawan.

—Ang ibig ko po'y ...yaon po bang kung ako halimbawa'y may masasalubong sa daan ay huwag akong makita.

Pinag masdán ang kausap buhat, sa ulo hanggan paa samantalang isinubô ang binayong itsó sa kaniang kalikot, at tinapik sa balikat at sinagot:

—Ako bata'y hindi na nag iing̃ing̃at nian at kita mo, na ako'y matanda na: ng̃uni't kung ikaw ay matitirá dito sa aking bahay hangang ako'y mamatay ay pamamanahin kita, sakali't maglinkod ka ng̃ tapat sa aming mag asawa. Kita mong kami ay walang anak na isa man lamang.

—Kung iyon po lamang Lelong, ay pabayaan ninio't pag sisilbihan ko kayong parang magulang, lalo't ako'y hindi po naman nakakilala ng̃ ama't ina at ng̃ maewan po ako'y musmos pang lubha!

—Ng̃uni't ...tíla hindî ka dapat mag-ing̃at ng̃ mg̃a kabulaanang yaon at baka ikaw ay mapahamak, bata ka pa; gaion man ay aatuhan kita.

Sa madaling sabi, natirá na ng̃a doon si Juan, at mula noo'y ang panunuyó ang siyang guinamit, anopa't ginawa niyang lahat ang anoman sa loob at labas ng̃ bahay.

Minsang gabí, pagkatapus makapagluto si Juan ng̃ kanilang hapunan ay tinawag ng̃ matanda at pinagsabihan.

—Ng̃ayon ay huwag káng kakain ng̃ hapunan, at hindi pa tumutugtog ang "animas" ay pumaroon ka na sa bakuran. Pag patók ng̃ Páhiná 5kampanà ay sabay kang mag tatakbó at yumapós ka sa punò ng̃ kamatsileng maalitatáp; at ikinatnig ang punong yaon; kumagat káng makakaha ng̃ pitóng tilád ng̃ balát bago matapos ang tugtóg, balutin mong magaling sa isang bagong paniong putî at saka mag tatakbóng walang ling̃on hangan dito. Huwag káng paabot sa huling patók ng̃ kampanà, sapagka't may mangyayari!

—Sapagka't darating doon ang isang malaking tawo na yayapos sa iyo na sasakalin ka't ipaghahaguisan ng̃ lubhang matayog hangang sa di ka mamatáy.

Si Jua'y hindî nagsalitâ, ng̃uni't di naman munti man na takot sa mg̃a hulíng sinabi ng̃ matandâ. Binuó nia ang kaniang loob at lumaang gawin ang mg̃a iniatas ng̃ matanda masunód lamang matamó ang kaniang pita.

III

Dumating ang gabí.—Bagama't pusikit ang dilím ay madali niang na tanáw ang punò ng̃ kamatsileng maalitaptáp. Pumatók ang "animas"; tumakbó na sia't yumapós sa punong yoon, kumagát sia't na ka tipák ng̃ pitó; binalot na nia't inuwi sa bahay, anopa't na ganáp ang mg̃a bilin ng̃ matandâ, bago natapus ang patók na hulí.

—Magaling na batà!...—ang salubong na sabi ng̃ dinatnán—Ng̃aion din ay isubò mo ang Páhiná 6mg̃a tipák na iyán at pumaroon ka sa bahay ni Kumpareng Kulás, at makikita mo ang lahat ay hindî ka namán makikita, nino man. Samakatuwíd ay nataguibulag mo silá, sabáy mo namang sasabihíng malakas ang oraciong itó:

At madaling sinaulo ni Juan ang oracion yoon, at di na ng̃a pinapagbihis ng̃ matandà sapagka't di na makikita't madirinig di kunó ninoman, na itó ng̃a namán ang inasahan ni Juan.

Halos manakbó-nakbó sia ay dumating ng̃a sa bahay ng̃ Kulás, na doon palá nama'y maraming tawo sapagka't kasalan sa isang anak nitó. Na sa trankahang pa'y isinubó na ang tagláy at saka dinalit na ulitulit ng̃ malakas ang oracion:

Oh!....ang pagkamanhâ ng̃ mg̃a dalaga na siang pinagtuluyang inumpukan ni Juan sa pagkaupô, na ang makapiling ng̃a nia'y pilit umiilag. Ang palagay ng̃ lahat ay ul-ol ang dumating, ng̃uni't ang palagay naman ng̃ Kapatid na lalaki ng̃ ikakasal na dalaga ay nag uulol ululan lamang, kaya galit na galit, at kundi ng̃a napagpayó ay marahil nasaktan sana na walang pagsala ang atin ng̃ang si Páhiná 7Juan, sapagka’t ipinalagay pa linilibak ang kapatid niang may bulutong ng̃a naman bukod pa sa malapad ang mukhâ na anhin ng̃a ang tikoy ng̃ insik. Pagdaka’y linapitan ng̃ isá sa mg̃a doroon at mahinahong pinakiusapang magbihis muna at saka bumalik.

—Ata makíc po ma ako ma mimihî pa?–-ani Juan, na ng̃amol umusap dahil ng̃a sa subo.

—Sapagka’t ang damit mo’y pulos na putik, ay napapagtawanan ka ng̃ tawo’t kahiahia ka pa sa mg̃a dalaga.

At pulos tubog ng̃a naman ng̃ makita nia’t mamasdan ang kaniang damit sa katawan, kaya hianghiâ siang umalis na, diman nakuhang namaalam kaninoman. Ang puno paláng kaniang kínagatan ay datihang kuskusan ng̃ mg̃a kalabaw na sa malapit doo’y nanunubog araw araw.

Nanaog na ng̃a si Juan na lubhang pinagtanawan ng̃ lahat na siang nakaaliw sa mg̃a nagkakang̃ay, pati ina ng̃ dalaga’y na patawa na, bagama’t lubhang nahahapis na di man makakain símula ng̃ mag suguan sa kaníang anak.

Dumatíng si Juan kay Matandang Tacio at sinabi niang sia’y pinagtawanan ng̃ lahat.

—Ganoong ng̃a. Ito’y bago-bago ka pa! Huwag niong alumanahin ang anoman; sa magalit sila’t sa matwa ay gawin mo ang gagawin mong utos ko sa iyo!... Papaano ba ang oracion mo?-–ang dugtong ng̃ matanda.

—Ah! tingnan mo, di mali ka!... Pagkaba nag kuláng ka ng̃ iisa man lamang letra eh!... di ... Sirâ ka na.

—Hindi;—Sinabi ko na ng̃a't tila hindi ka maari, at sa unang lision lamang ay hindi ka naka lampás ... Bueno! mag pahing̃a;—at sa ulî ay iba naman ang gagawin natin.

At nag si pamahing̃a na ng̃a silâ, palibhasa't malalim na ang gabí; ng̃uni't pinagbilinan muna.

—Sa Viernes, humanda ka Juan at kita'y susubuan ng̃ isang Anting na mabuti sa iyo..... Maliligo ka muna, sa ilog mag hilod na mabuti at ... bahala na.

Dumating ang Viernes. Madilim-dilim pa'y na ligô na ng̃a si Juan, at pagkawi sa bahay ay nag lutô, nag haien, kumaen sila sampon ng̃ mag asawa. Kaguinsaguinsa'y isang babae ang na pa tawo sa hagdanan.

—Hindi ka maalam mag salita! "Asno Tamardillo", ang tawag sa sakit na yoon baga ma't hindi ko pa nakikita.

—Oo pabayaan mo't ako'y mapapadaan ng̃aion sa inio at kami ni Juan ay pasasaanihan. At ang babae'y namaalam na.

Gumayak na madalì ang dalawa ni Juan at ni Matandang Tacio, at halos ay inabutan pa ng̃a nila ang tumawag na si Angue. Nanhik silang panabay at dinatnan ng̃a namang si Ambo'y gugulong gulong sa sahig na anhin ang batang sangol. Pinulsuhan ng̃ matanda at iiling-iling na nagsabí.

Oh!—Di sinabi ko ng̃a. Di tama ng̃a Angue ..."Asno Tamardillo" ng̃a itong asawa mo! Ha! Ha ha ... ha!—ang patawa ng̃ mangagamot.

—Ano!—ang badling na sabi kay Angue—di asno tamardillo ng̃a ... sinapantahâ ko na ng̃a. Ano bang gawâgawâ ng̃aion ng̃ mg̃a tawo dito sa iniong bandahing itó? mapa ibá ako, ng̃ usap.

—Wala po kundi akong saglitsaglit, dian lamang sa malapit; di ng̃a po makaláyo'y itong si Ambo'y may sakit at may bata pa akong....

—Sia ng̃a po;—ang tugon na lamang ng̃ mabait na si Angue na ikinakanlong ang ugali ng̃ asawa nia—Ay ano po kayang mabuti?—ang patuloy na tanong nia.

Ang matanda'y hindi nakasagot kaagad palibhasa'y inisip nia, na kung itóng aanihin na lamang at sukat, mabuti naman ang pahunusan ay kinatatamaran pa, ay ano pa ng̃a kaya't di katamarán ang gawang mag bukid, at mag bugtá ng̃ lupâ na lalong mahirap kay sa umani, palibhasa'y nang̃ang̃ailang̃an ng̃ pagod, isipan at puhunan, ang pag bubukid na siang kauna-unahang batis ng̃ ikinabubuhay ng̃ mg̃a tawo at ng̃ alin mang Bansa.

—Opô ...anó, Ambo; sasama ka?—ang badling ng̃ Angue sa kaniang may sakit, daw, na asawa.

—Kung ako'y gagamutin mo pô ay bakít Páhiná 11ako ipagsasama—ang tanong naman ng̃ may sakit na talagang ayaw bumang̃on.

—Kailang̃an sumama ka; at ng̃ pagtulò ng̃ gamot na ihahaplas ko sa batok mo't likod ay malamig lamig pang mapasakatawan mo ... Sumama ka't ng̃ ikaw ay madáling gumaling at ng̃ umabot ka ng̃ anihin, sayang ang palay at mapapásalupa lamang ay hindi mapakinabang̃an, tutukain lamang ng̃ mg̃a ibong kung saan saan galing na mg̃a pook.

—Bahala na, utay-utay ... banay banay tayong lalakad at nagkakataong dumarating tayo'y ...

Hindi sumasagot si Ambo; nag tindig na ng̃ang wari hahapayhapay, sa panglalatâ lamang ng̃ katawang kusang ayaw na igalaw, at ng̃aio'y tatlo na silang lumalakad sa paroroonang anihan. Si Angue ay saka susunod kung maihabilin sa kalapit bahay ang kaniang mg̃a anak na mumunti.

Dumating ang tatlo sa kamalig ng̃ anihan. Na tanaw nila ang maraming tawong sumasabukid na ang karamiha'y babaieng malalapad ang salakot at mapupulang kundiman at dinampol ang mg̃a baro't saya kundiman kaya'y sadyang pinulahan.—Hindi na luatán at nagdating̃an ang lahat na pawang may kanikanilang sunong na uhay ng̃ palay sa kanilang mg̃a sisidlan. Nagkatipon sa kamalig na maluang din naman, ay pawang nagdaramdam kapaguran at init ng̃ namimitik na araw, nagbibigay ng̃ kasaganaan. Gaion din ang mg̃a dalaga, na sa kanilang mg̃a pisng̃í ay waring na nananalaytay ang dugong buhay ng̃ kasipagan, lalo na si Biang na anak ng̃ may bukid.

—Juan!... humanda ka't g̃aion kita bibigyanPáhiná 12—ang pabulong ni Tandang Tacio kay Juan.

At magkakainan na ang lahat ng̃ kumuha ng̃ alak si Tininting Isiro at ipinanagay ni Biang na inuna ng̃ang tagayan si Matandang Tacio, si Juan at si Ambo.

—Totoong sistidor ang matandang Taciong yaan—ang sabi ni Tiningting Isiro sa isa niang kaharap. Makikita natin at hangang mamaya'y ... gagawa ng̃ sisté!

Huag kang magkakawikaan Ineng at talagang kalakarán—ang dugtong ng̃ matandà.

Ang dalaga'y tumatangui sana'y di naman na gawí na at una nang̃ang uminom ng̃ isang tagay, na ipinamaalam, at saka panibagong sinidlan ang tagayanat inilapat sa matandà.

—Ako'y patawarin mo Ineng; at ako'y may na ding̃ig na isang awit kastila na ania'y,

Ang ibig sabihin ay iawit mo!...ang sabihang pabiglâ ng̃ mg̃a nanonood; kaya ng̃a naman ang dalaga ay umawit ng̃ ganito na tang̃an ang tagayan; na sinaliwan ng̃ tugtog ng̃ biguela ng̃ isang binata.

......................At pagka ikot ng̃ umaawit ay hinarap ang matanda at dinugtong.

Ehoy!... Ehoy ...! ang sigawan ng̃ marami. At saka inilapit sa matanda, upang ipainom.

—Dalawa ineng, itong aking kasama ay pumili ka, ng̃ makakahalig sa akin,—at itinuro ang magkasigbay na si Juan at si Ambo.—Sapagka't totoong masama sa aking ng̃aion ang alak, linisan ko na ang malabis na pag inóm dahil sa ako'y nagkakasakít kung ako man lamang ay makaamoy. Uminom ako ng̃ alak kung kagamutan at kung kailang̃an lamang, ng̃uni't Páhiná 14hindi ako naglalang̃ó, sapagka't nakita ko na ang kapagitan ng̃ ugaling paglalang̃ó, at di ko na sabihin pa sa iyo.

Sia ng̃a; sia ng̃a, ang payo ng̃ Isiro si pareng Tacio ay sasakupin ni pareng Juan. Kaya iniliwat kay Juan na kasigbay ng̃ Tacio.

...Prrrf!.... Prrf!... Prrrf!.... at na laguinlin ang mg̃a nanonood sa bandang yoon sapagka't biglang ibinuga ni Juan sa mukha ni Ambo ang alak na kaniang ininom na anhin mo ang nagbubuga sa mukha ng̃ manok, na sasabung̃uin. At bakit kaya? Walang makasabi ng̃ tiak, dapua't waring nagkakaisa ang lahat na dahil daw sa na lagyan ng̃ sileng pacite ang tagay na yoon. Sa ganito ng̃ay na sunod ang sabi ni Tingting Isiro. Sistidor ng̃a si Matandang Tacio!

Bagama't na hanghang̃an ng̃ sile si Juan ay nag papa walang anoman, ng̃uni't hianghia sa mg̃a dalaga, sapagka't naguing parang sagâ ang mukhâ, at gaion din ang mg̃a mata nia.

Natapus ang kainan; ng̃uni't nabigò ang mg̃a naghihintay na mag sisté pa uli sa pagkain ang matandang Tacio. Hindi ng̃a nia guinawà ang gayon at ania'y hindi dapat na sa loob ng̃ panahón ng̃ pagkain ay magkatawanang lubha sapagka't malaki aniang kalapastang̃anan sa gracia at biayá ng̃ Dios, at isa pa'y hindi nakatutunaw ng̃ kinain, kung baga ma'y pagkatapus ng̃ pag kain.

Tapus nang kumain ang lahat, ay tinawag ng̃ matanda sa gawing labas ng̃ kamalig si Ambo at sarilinang nag usap. Tinawanan ng̃ ilán.

—Ang hatol ko sa iyo ay magliguíd ka ng̃ magliguíd dian sa walong pilapil na yaan, sabay na itinuro ang mg̃a pilapil, na pag dating mo dito'y patuloy ka pa ng̃ patuloy hangang patiguilin kita. Ako nama'y kukuha ng̃ iinomín mong gamot na ewan ko lamang sa baat ng̃ aking salokot na nasa kamalig.

Ang hinatulan ay walang liwag na sumunod. Líguid-ke líguid sa mg̃a pilapil at sa sikat ng̃ mainit na araw samantala'y sa loob ng̃ kamalig ay naghihinugang ang tawanan ng̃ lahat.

Hindi naluatan at dumating si Angue, na kayâ natagalan ng̃ pag sunod ay nag bayo muna ng̃ palay na kakanin nila nag saing at nag pakain muna sa kaniang mg̃a anak. Nakita nia ang kaniang asawa sa guitnà ng̃ bukid at sa pagkaawà, palibhasà baga'y asawa ay nagmakaamong lumuluhod at tumatang̃is sa matanda, na ania'y patawarin ang kaniang asawa. Kayâ naman na ululan pa mandin ang tawanan ng̃ lahat, na nanonood.

—At tunay bang ibig mong gumaling ang asawa mo? ang patuloy na tanong ng̃ matandà.

—Yaan ang mabuting papawis ...! sa katawan; hindi delikado sa hang̃in, bukod sa ... walang gasta kahi't ga kusing man. Makita mo't kapag araw-araw ay pinapag-liguid mo ang iyong asawa na mag araro baga, ang ibig kong sabihin ay bukod sa kayo'y mag kakabukid ay gagaling pa ang kaniang katawan palibhasa'y papawisan. Naku Angue!... Baka akala mo'y kakaunting sakit ang nakukuha ng̃ pawis ...! Hindi kakaunti, at siang lalong tumpak na gamot sa sakit na yaang "Asno—Tamardillo".

—Ay ano po ba sa wika tagalog ang "asno tamardillo"?... Wari ko po'y ibang wika iyan? ang sabad ng̃ isang kaharap.

—"Asno", iisaisahin ko sa iyong kahulugan ay tawong linalang ng̃ P. Dios. at pinaalis sa bayang Paraiso ng̃ magkasala sa pagkain ng̃ bung̃ang bawal at sinumpa ng̃ang sinabi sa kania.

at simula ng̃a noo'y naparam ang ginhawa nakaramdam na sila ng̃ gutom at nag isip ng̃a ng̃ paraang ikabubuhay, na ito'y ang pagtatanim ng̃ mg̃a halaman.

—At ano pong guinawa, kaya ng̃ nunong Adan? ang tanong naman ng̃ tininting Isiro.

—Nag isip pong bungkalin ang lupa upang mag tanim; at sa ganito ng̃a'y natamo nia ang bung̃a ng̃ lahat niang halaman at sia niyang ipinakain sa asawang Eva sanpon sa lahat niang inianak. Kaya Tingting Isiro; ang iniong pagbubukid ay talagang kapuri-puring gawa sapagka't siang kaunaunahang natuklasang pangbuhay sa mg̃a tawo, at hangang ng̃ayo'y sia pa ring ikabubuhay at ikabubuhay ng̃ lahat ng̃ bayan sa Sangsinukuban, munti at malaki man, dang̃ang dito sa atin ay waring napapabayaan.

Ang "tamar" ay tamad, hindi masipag, ayaw gumawa, at "dillo" ay tinadtad, anhin mo'y pikadillo; sapagka't ang tawong tamad ay talagang tinatadtad ng̃ pintas at pula ng̃ kapua tawo; at ipaghalimbawa nating tayo ng̃a'y makakitá ng̃ isang tawong malakas at walang karamdaman ng̃uni't nagaansikot, ayaw gumawa o mag paupa ay pinupuri kaya ninoman? Páhiná 18Kung makakita kayo, ng̃ walang gawa kundi maglagalag, maglang̃o, o magsugal na lamang ay anong maitatawag ninyo? Kung may makita tayong isang salantang wari pilihot ang mg̃a paa na lumapit sa ating pintuan at huming̃i ng̃ limos, atin naman lilimusan alang-alang sa salanta, ng̃uni't pagkapalayo ay matuid pa't magara kay sa atin kung lumakad, at kung mg̃a araw ng̃ linggo'y makita nating nagpapatalo ng̃ salapi sa sabung̃an o sugalan, anong inyong maitatawag?

—Ganian ng̃a; at walang ibang maitatawag ang sinoman,—ang ulit ng̃ matanda.

—Sia ng̃a!... ang ulitan ng̃ mg̃a kaharap. Dapat ng̃ang paniwalaan at siang totoo ...

—Ako'y nagtataka kay Tandang Tacio, sa gayong katulisan ng̃ unang dako ay ng̃aio'y mabait na't masípag at ang naguiguing aliwan na lamang niya ay magsistí—ang saló naman ng̃ isa.

—Sia'y uliran na, na dapat gawin ni Ambo at ng̃ mg̃a iba dian na talagang tamad, kaya naman pinarusahan siya doon sa initan—at pagsasabi nito ay gawari hinanap si Ambo, ng̃uni't ng̃ tanawin ay wala na at sa hiya ay nagpatuloy na umuwi sa kanilang bahay. Namalayan ng̃a't pinaghanapanan ng̃ lahat si Ambo ay wala ng̃a sa bukid. Kaya sa maalaman ni Angue ay napaalam na sa lahat at tinunton ang pook na pinaroonan ng̃ kaniang asawa.

Noo'y hapon na; at ang lahat ay nag uwian sa kanikanila, na di magkangdadala ng̃ hunos, Páhiná 19kaya ng̃a ang mg̃a bakol, o palanan nila'y puno ng̃ palay at ang mg̃a tian ay puno din naman ng̃ ... hang̃in sa katatawa kay matandang Tacio, at busog ang mg̃a kaloobán sa mg̃a na dinig na aral ng̃ sistidor na matanda.

Tayong lahat ay makasasagot. Makaaasa tayo sapagka't sawikain nating "sa tawo'y ang mukha ang hindi lamang nagbabago", ng̃unit na dudung̃isang minsan minsan kaya minsan minsa'y kailangang humarap sa salamin ng̃ mabubuting aral at mg̃a basahing makapagaagno sa magaling, upang sa mg̃a yoon ay maisaayos ang mg̃a kapakanan ng̃ ating sarili at ng̃ kalahatan sa kapakinabang̃an ng̃ boong katauhan.

....Umui na sa bayan ang mg̃a nang̃anihan noong hapong yaon; ng̃uni't si matandang Tacio at si Juan ay umiba ng̃ daan.

—Narito na si Matandang Tacio!—ang putol na sabi ng̃ isa sa mg̃a nagkakaumpok sa bunsuran ng̃ isang hagdanan, na ang mg̃a ito'y nagsisipag karay-kurus, ó nag tatang̃á simulá pa ng̃ makakain ng̃ tanghalian.

At sa mapalapit ay pinadaan; ng̃uni't bagaman gabi na'y nagdasan ding kusa ang matandà.

—At sinong pupusta sa akin?—ang ulit ng̃ matanda—ng̃uni't ayoko ng̃ kuartahan!

—Kami po; ang halos sabay ng̃ apat na binatang doroon, na ang mg̃a isipa'y nasa kara y kurus din at sa pagkakataló.

—Kapag hindi ko napakain sa dulo ng̃ kawayang yaan ang kalabaw na yaong nakatali sa tabing bakod ay anong gagawin ninió sa akin?—ang patuloy ng̃ matanda.

—Kapag na pakain mo po'y di iyo na ang lahat naming kuarta, pati na sa bulsá naming apat—ang tugon ng̃ isa.

—Kapag po napakain mo ay unsung̃in ka po naming pauwi sa bayan, yamang gabi na din lamang, at ikaw po namay matanda na.

Bueno ... at sabay na kinalág ng̃ matanda ang kalabaw, at inilapit lapit sa kawayan; humapay ng̃ isa, na parang sinukat, na ang dulo'y napalapit sa ung̃os ng̃ kalabaw, at sa ganito ng̃a'y kinain ng̃ hayop ang talbós ng̃ kawayan.

Tumutol ang iba sapagka't inaasahang ipapanhik ng̃ matanda ang kalabaw, doon sa dulo ng̃ kawayan; ng̃uni't ng̃ magkaaninawa'y sila din ang mali sapagka't hindi pinaglinaw muna ang pustahan, ay ang matanda din ang nagsabi.

At ang lahat ay di nakatanguí; napatalo na ng̃a sila at matanda'y inusong sa isang duyan.

—Yamang ng̃ayo'y gabi na din lamang ay ipagpatuloy ninio ako sa Casa Real at sabihin niniong ako'y nalunod. Walang pagsalang ako'y lilimusan ng̃ mg̃a kakila't katoto, lalo na si Doña Isabel; at ikaw Cebio ang maghahawak ng̃ kuarta, sapagka't ang asawa ko'y mananang̃is na lamang; huag lamang kayong magpapahalata. Ikaw naman Kulás ay pasasa simbahan at magpapa algunias, sabihin mo sa kay Pari Teban na ako'y pag oracionan.

VII

Sabihin pa ang pagkapamanghâ ng̃ marami sa mapagtantong ang namatay ay si matandang Tasiong Sistidor, lubha pa ng̃ mg̃a nakakita sa kanian sa anihan, ng̃ araw na yaon.

Ang bankay nia'y inilagak na lamang sa silong ng̃ Casa Real ayon sa utos ng̃ Kapitan. Ng̃uni't noon ding gabing yoon ay walang makasabi kung bakit ipinadala na doon sa pantion at ng̃ doon muna mapa lagak hangang kinabukasan; at ganito ng̃a ang nasunod.

Ng̃ sia'y mapag-isá doon, at ng̃ wala nang makakita sa kania ay nagbang̃o't pinasan ang sa kaniya'y pinagusung̃an at tuloy tuluyang umuwî sa kaniang bahay, sa wala sinomang nakakita. Noon din ay pinaroonan nia ang dalawang sa kania'y umusong magbuhat sa bukid, at ipinagalám sa kaniang inaakalang gawin. Kinabukasang ililibing ang nalunod na matandang Tacio ay wala ang banPáhiná 22kay sampon ng̃ pinaglagyan, kaya naman sa takot ng̃ dalawang pinagutusan ng̃ kapitan, ay nagpahayag ng̃ daw, ay nakita nilang kababalaghang, pag pailanglang ng̃ bangkay ni Tandang Tacio hangang kalang̃itan. Ang salaysay na ito ay paniwala'y dili ng̃ marami, ng̃uni't pinagtitibay na patotohanan ng̃ dalawang yaon, dahil sa takot na mapalò ng̃ kapitan.

VIII

Ang lahat na nakaalam ng̃ pagkamatay ni matandang Tacio ay malungkot na nagbibilang ng̃ araw, at ng̃ayo'y ikaapat na araw na magmula ng̃ ilibing ang nalunod. Ang balo ng̃ namatay sanpon ng̃ mg̃a kasuyó ay naghahandaan upang ipagparasal ng̃ gabing yoon, kaya, ng̃a't nagkatipon sa bahay ng̃ namatay. Na roon na ang Kapitan, ang Directorcillo, ang Paré, at ang mg̃a Cantores ay nagdasal ng̃ responso, sampon ng̃ mg̃a manang at ang lahat na doroon. Nang matapos ay pawang inanyayahan sa paghahapunan at dina ng̃a naluatan at nalilikmo nang lahat sa paligid ng̃ isang mahabang dulang na kina hahainan ng̃ mabubuti at masarap na pagkain na ang litson at tinolang manok ay kapiling ng̃ patis na may dayap at ng̃ salaang maasim asim. Nang malapit na ang pagkatapos ng̃ paghapon ay napansin ng̃ lahat ang isang tinig na nagbubuhat sa gawing itaas ng̃ palupo na tapat ng̃ dulang. Ang lahat ay na pating̃alá at doon ng̃a'y nakita ang duyang may nakalawit na isang paa. Marami ang nagulat at tumakbó, lubhà ang mg̃a babaie. Pinagtulung-tulung̃ang ibaba ang duyan at ng̃ narito na'y mahinusay na nagsalita ang matanda, Páhiná 23na nagpalutô ng̃ tsá na pinatakan ng̃ gatas amargas, sa gitna ng̃ di masayod na katuaan at tawanan. Ang kaumpok na mg̃a daló sa piguing na yaon ay walang pagkasiahan sa lugod, kaya ng̃a yata ang Directorcillo ay di nakatiis na di bumigkas ng̃ isang tulà na kaniang biglang ipinamutawi, na anya'y,

Ang tawo'y di ng̃a sukat na magsasabi,

ng̃ tapos sa sinomang kapua lalaki,

sapagka't kung ganito ng̃a ang mangyari

kahiyahiyang lubha sa kania ding sarili.

(Nang̃a tilihán)

Ipinalalagay nating patay ng̃ang tunay

si Pareng Tacio kaya ng̃a nagdasalan,

dili pala gaion at siang tumatanaw

kung sino sa atin ang malaking samual.

(tawanan)

Ang gawang maglimos ay gawang magaling

na di ng̃a lubhang kaluluguihan natin;

paris ng̃a ng̃aio'y mg̃a tian natin

di mababayaran ng̃ tigagatlong aliw.

(tawanan)

Kaya ng̃a lubos ang pasasalamat ko

sa pang̃alan lamang ni Cumpareng Tacio,

biniguian lugal na magkasalo-salo

tanang cantores at sampon maguinoo.

(walang makahing̃a)

Sapagka ng̃á't naguing ugali na natin

mg̃a kantores sa huli ang kaín

tang̃i lamang ng̃aion na napapiling din,

kaakbay ng̃ kurang kaagapay natin.

(may na hikáb pa)

Páhiná 24

Ang ipinagbadya'y di ko tinitikis

kaya ang hiling ko'y inio ng̃ íalis

sa puso niniong maalam magkipkíp

at sa kakulang̃a'y marunong magtakíp.

(may na banlág)

Inuulit ko'y ang pagpapasalamat

dito sa may boda at tanang kaharap;

huag din nawang isaman ay magkalamat

mg̃a pinga't basong dito ng̃a't sinangkap.

(Na patawa ang asawa ni tandang Tacio)

At natapos na.

Nagpagakpakan at muling nagkatawanan at dito nama'y hinang̃aan ang pagkakapamigkas ng̃ Directorcillo ng̃ gaiong tugma, at sapol na ng̃a noo'y pinagmatahan sia ng̃ kanilang kura at ipinalagay sa kaniang sarili na isa sa mg̃a may magagawa sakalí pagdating ng̃ araw, na ito'y hindi nagluat, sapagkat may ilang panahon lamang at ang Directorcillo ng̃a ay napatapon na sa ibang lupain, at noo'y nagsisimula na ang himagsikan.

Ang lahat ay nagpaalam na, at ipinalagay na ang mg̃a kantores ang siyang napahirapan sa gaiong kasistihang guinawa ng̃ matanda; kaya ng̃a ang mg̃a ito'y nagsabi na di na sila mauuli ninoman, bagama't kadidinig pa lamang ng̃ ipinamutawi ng̃ Directorcillo.

—Kayo'y mauna na at ako lamang ay magdaraan dito sa tindahan ng̃ insik at bibili ng̃ magagawang bisté, at baka di mayari.

At nagsiparoon nang̃ang sabaysabay ang mg̃a cantores, samantala'y may isa sa kanilang na kapunang sa bayan pala nila'y pauang insik na lamang ang may tinda at ang mg̃a taga doo'y pauang mamimilí at mang̃ung̃utang̃an na lamang sa mg̃a iyon.

Dumating ang mg̃a kantores sa bunsuran ng̃ hagdanan ng̃ Kulas. Ang ugaling pagpapatawo po ay sinagot sa itaas, sinung̃aw sila at pinapanhik sa pagsasapantahang marahil ay haranista, sapagka't, doo'y may dalaga. Nang nang̃auupô na'y ang maestro kantor ay huming̃uing tulot na makalapit sa dambana, nag sindí ng̃ kandila at pagkuwan ay nagsiluhod na't nagsimula ng̃ isang Rosario Cantada. Lubhang napamanghâ ang may bahay at di nakatiis si Matandang Akang na noo'y paris din ng̃ dating hapong nakakainom ng̃ dalawang tagay, kaya ng̃a ang mg̃a mata'y kukurapkurap at ng̃amol ang pang̃ung̃usap ay nagsabi:

—Aba!... Kami po'y pinaparito ni Matandang Páhiná 26Tacio, at ipagdasal daw namin ang inyong apong si Julio na kania namang anak sa binyag; kaya po ...

—Ah!... Kayo'y mg̃a wala ng̃ kinahahapang̃an kundi ang kung sino ang mamatay, palibhasa't ... kayo'y kantores kulitis.

At ang mg̃a kantores ay di nang̃a nagulit at noon din ay umalis, tuloy hinanap ang matandang sa kanila'y nag buyó sa gaiong kahihian. Sabihin ang galit ng̃ maestro, na sarisaring balak ang sinasabi upang makagantí.

Dumating sila doon at napatawo sa bahay ng̃a ng̃ matandang Tacio. Sinung̃aw ng̃ asawa at pinapanhik.

—Juan!... ang pagdaka'y tawag ng̃ Matanda—ipasok mo dito yaang mansanilia—Ako yata'y nabalis ng̃a taga Lumay na kausap ko dito kanikaniná—kaya ganito na ang sakit ng̃ aking tian; at nagsubsób nang mabuti sa banig na hinihigan na itinitirik ang ulo sa unan, at hinihilot naman ng̃ asawa ang tian ng̃ matanda.

—Hindi; talagang balis ito, kaya ganito katigas ang tian ko parang bato!... anang matanda....

Ang isa sa mg̃a kasama ay pagkadinig ng̃ wikang "balis" ay nagmungkahing umalis na sila at baka mahawa, di umano, samantala'y inanyayahan sila ni Juan Hanipol ng̃ hitso't sigarilió.

—Mabuti't wari po'y hinayhinay at tila nakakatulog, ay kami ay aalis na—ang ulit na sabi ng̃ Maestro kantor sa asawa ng̃ matanda—sabihin mo pô sa kania na kami ay sukó na.

—Sapagka't pô nasabi namin na kami hindi na mauuli niyang pagbibiruan ... ay eto't ... biro din.

Kaya ng̃a tumpak na tumpak ng̃a, sa atin ang sinabi ng̃ Director noon magkainan tayo sa bahay ding ito; ang sabat ng̃ isang kasama, na,

At nagsipagpaalam na ang lahat. Ang magasawa naman ni matandang Taciong Bakal sampon ni Juang Hanipol ay hindi magkangmamayaw ng̃ pagtatawanan, dahil sa mg̃a nangyaring yaon.

Kaya; kung minamainam mo ito guiliw kong kababayan, ay pakitandaan ang mg̃a nangyari; pulutin at itanim ang mg̃a binhi ng̃ katwiran upang sa araw na kailang̃an natin ay salo salo tayong magani ng̃ masarap na bung̃a ng̃ kaguinhawahang inilaan sa atin ng̃ sa atin ay Kumapal.

At hangan sa muli po tayong magkita at sandaling magkaulayao paris ng̃aion,—Marami pong salamat sa inyo at ipagpaumanhin ang kulang nito at ng̃ susunod, na pakahuhusayin upang panibagong mai handog sa inio.

*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK HINDI BIRO!... Ó ANG ANTING-ANTING ***

Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.

START: FULL LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that:

• You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.”
• You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works.
• You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
• You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.