Men kan gerust staande houden, dat de oud-engelsche beschaving, zooals zij zich in ons gedicht afteekent, eene verrassing, ja eene openbaring mag heeten voor elken onpartijdigen lezer, die niet behept is met de Fransche vooroordeelen omtrent Germaansche toestanden.

Deze vooroordeelen dagteekenen reeds van de vroegste tijden.

Met uitzondering van Tacitus, den man gewapend met den adelaarsblik van het vernuft, hebben geschiedschrijvers als Gregorius van Tours, wiens geest gevormd was in de school der Romeinsche beschaving, niet altijd recht laten wedervaren aan de Noordsche denkbeelden.

Welnu uit den Beowulf straalt eene betrekkelijk hooge ontwikkeling, waarop wij ons geenszins bij de «Noordsche barbaren» verwachten, en die gunstig afsteekt bij de bloederige tooneelen der Edda en de reusachtige, teugellooze hartstochten der Nibelungen. [22]

Deze ontwikkeling spreekt zich uit op maatschappelijk, stoffelijk, geestelijk en zedelijk gebied.

Op maatschappelijk gebied zijn de toestanden, zooals Tacitus die beschreven heeft, in hoofdzaak ongewijzigd gebleven. Nog altoos treedt het volksleger op, dat op de bloedverwantschap is gevestigd, zoodat ieder gezond, vrij man dienstplichtig is; zelfs ontmoeten wij nog de dienstgevolgschappen, comitatus van Tacitus; doch het gezag des konings heeft zich uitgebreid, en zijne waardigheid is erfelijk geworden.

De koning blinkt uit door edele geboorte en door persoonlijken moed; hij voert het leger ten strijde.

Van Hrodgar heet het:

Het gevolgschap was eene vrijwillige vereeniging van strijdlustige mannen, waaronder ook bloedverwanten, onder het gezag van eenen vorst, wien zij onvoorwaardelijk trouw en gehoorzaamheid beloofden.

Het bestond uit beproefde krijgers (dugudh) en aankomende jongelingen (geogodh).

Bij voorkeur schaarden zij zich onder de banier van een dapper krijgshoofd.

Deze afhankelijkheid was geene schande, immers de zonen der aanzienlijkste geslachten gingen er toe over: Beowulf had in zijne jeugd Hredel gediend [23]en op zijne beurt stelt hij aan Hrodgars zoon de gelegenheid open, om zich bij Hygelac aan te sluiten.

De dienstgevolgschappen doen zich in het gedicht voor als een bond van blijvenden, ten minste niet van voorloopigen aard, evenals bij Tacitus; ofschoon niets belet, dat de verplichting met toestemming des vorsten voor een tijd lang kan opgeheven worden. Zoo zien we, dat Beowulf met Hygelacs oorlof de Denen ter hulp snelt, om daarna weer tot zijnen vroegeren heer terug te keeren:

De dienstman ontving van den vorst: 1^o huisvesting en voedsel:

2^o zijne wapens; Wiglaf zegt:

3^o allerhande geschenken, kleinoodiën, paarden en vooral spiraalvormige ringen, die tot munt dienden, zoodat men er een stuk van kon afbreken; 4^o daarenboven een aandeel in den krijgsbuit:

en 5^o ook landerijen. Beowulf zegt van Hygelac:

[24]

Wiglaf herinnert zich Beowulfs mildheid:

Wij zien insgelijks, dat Hygelac met landerijen Wulf en Eotor beschenkt en zelfs den laatste met de hand zijner dochter. Uit de aangehaalde woorden van Wiglaf blijkt, alsmede uit andere plaatsen, dat de koning een stuk van het aan de gezamenlijkheid, aan den stam behoorend eigendom aan enkelen toewees.

De latere Engelsche koningen pasten die handelwijze in het breede toe, en zoo ontstond mettertijd de dienst- en bezitsadel, welke den oorspronkelijken geboorteadel over het hoofd wies. In den Beowulf zijn dus de kiemen van het leenstelsel reeds aanwezig.

Uit het gevolgschap koos de vorst soms eenige dapperen uit voor eene moeilijke onderneming; dit zien wij bij gelegenheid van Beowulfs tocht naar Denemarken en later bij zijnen kamp met den draak.

In tijd van vrede maakten de mannen van het gevolgschap den hofstoet des konings uit.

Zij bekleedden de hoogste waardigheden, als daar zijn: raadsheer (Aeschere); schenker (501, 2088); zanger (Unferd); ceremoniemeester (Wulfgar); hofmeester (1835).

Men wane niet, dat wij met eene maatschappij te doen hebben, welke een bekrompen en armoedig bestaan leidde, zooals die bij Tacitus. Verre van daar.

Onder stoffelijk oogpunt heerscht er aan de vorstenhoven zoo niet weelde, dan ten minste welvaart.

Het verblijf der Deensche koningen bestaat uit de burcht, welke nogal aanzienlijk moet geweest zijn, [25]en uit Heorot, de troonzaal, die zich in de nabijheid verheft; het geheel is omgeven met een ruim plein, het medeërf v. 1674, waar zich ongetwijfeld andere bijgebouwen bevonden.

Het gedicht vermeit zich in de beschrijving van Heorots pracht,

Het gebouw was van binnen met ijzeren bouten versterkt; kostbare kleeden met geborduurde tafereelen bedekten de wanden; goudversieringen blonken allerwegen, en een veelkleurig geplaveide weg, breed genoeg om een troep ruiters te laten draven, voerde er heen:

De schepen zijn met een zeil en met kunstig gesmukten steven voorzien. Bij de onbekrompen feestmalen, waar een beker de ronde doet, wordt niet alleen bier en honigdrank, maar ook wijn geschonken. De beschrijving van den drakeschat met zijn schemerenden standaard en kostbaar vaatwerk, die van de sieraden, welke de koning ten geschenke geeft, bewijst ten volle, dat de kunst van het goudsmeden, die alleen bestaanbaar is met eene zekere welvaart, eene aanzienlijke hoogte had bereikt.

Wat het meeste pleit voor den stoffelijken vooruitgang en de zucht tot weelde en prachtvertoon is de kleederdracht of beter de uitrusting.

Mannen zoowel als vrouwen dragen versierselen:

[26]

Het harnas is een meesterwerk van smeedkunst, de helm draagt een gulden everbeeld. Beide zijn dikwijls uit kostbaar metaal vervaardigd, zoo Beowulfs helm:

Hoe rijk de verschillende wapens ook zijn, het zwaard met deugdelijk ijzeren lemmer en sierlijk bewerkt gevest overtreft ze alle; enkel aan het schild wordt minder pracht ten koste gelegd; het is gewoonlijk van lindenhout en slechts bij uitzondering van staal en wel dan, als het voor Beowulf zake is zich voor het vuur des draaks te beschutten.

Paarden staan de edellieden ten dienste; dikwerf is zadel en tuig met goud belegd; wandelritjes worden tot uitspanning ondernomen, en alsdan hebben zelfs wedrennen plaats, welke als de voorloopers kunnen beschouwd worden van het zoo geliefkoosde tijdverdrijf der Engelschen.

Stappen wij over tot de verstandelijke ontwikkeling.

De helden koesteren den grootsten eerbied voor de rijpe ervaring, voor de meerderheid van den geest; dit mag als een grondtrek van het epos aanzien worden.

Hrodgar is de «wijze heerscher» (1428) «door jaren wijs» (1758) «bekend door kundigheden.» (930)

De raadsheeren staan in hoog aanzien, hunne uitspraak wordt op prijs gesteld. In de Finn-episode treden zij als scheidsrechters op.

Hygelac keurde Beowulfs tocht naar Denemarken af, toch zet deze zijn plan door, want de raadslieden stijven hem in zijn voornemen:

[27]

Degene, die door den koning het meest gewaardeerd wordt, is Aeschere, des konings

Bij de oprichting van Beowulfs grafheuvel worden deskundigen in den arm genomen:

Niet alleen bij de ouderlingen, maar ook bij de jongeren werd wijze bezadigdheid op prijs gesteld. Hrodgar vat Beowulfs aanspraken op vermaardheid in twee woorden samen:

Is het dus te verwonderen dat de welsprekendheid zoo hoog aangeschreven stond bij deze ernstige mannen?

Eene wijze rede wordt op ééne lijn gesteld met het kostbare goud: Beowulf «opent de schatten des woords» (261) en verzoekt om met Hrodgar «den woordenschat te mogen wisselen.» (367)

Voor deze «barbaren» bestond het ideaal van den held niet alleen in lichaamskracht, maar ook in de evenredige ontwikkeling van hart en geest!

Op meer dan eene plaats wordt dit uitgesproken.

De kustwachter zegt:

[28]

Hrodgar reikt aan Beowulf het volgende getuigschrift uit:

Welke diepe kloof ligt er niet tusschen dezen held en de ridders van het leenwezen, die ijzervreters, wier bekrompen verwaandheid de domme kracht alleen huldigde, zoodat de dichter van Reinaert, ons Nederlandsch volksepos, ze in Bruin den beer aan de kaak heeft gesteld tot lachwekkend schouwspel voor alle eeuwen!

Al de redevoeringen munten uit door eenen ernstigen, kalmen, waardigen toon, welken de Engelsche letterkunde niet meer heeft afgelegd.

Niet minder dan de welsprekendheid staat de dichtgave hoog aangeschreven, de kunst om (882) «naar eisch gerangschikt nieuwberijmde woorden» d. i. stafrijmen te vinden.

Wij gelooven niet, dat Hrodgar er eenen hofnar op zou nagehouden hebben, doch hij bezat iets beters, den hofdichter, den thyled of spreker, die niet alleen aangesteld was om de daden der beroemde helden te bezingen, maar ook om het gezellige onderhoud gaande te houden.

Dit ambt vervult Unferd. Hij behoort tot het gevolg des konings en is, wat edele geboorte en dapperheid betreft, de evenknie van den besten onder zijne wapenmakkers. Zelfs kunnen wij zeggen, dat hij boven al de overigen gewaardeerd wordt, want zijne plaats is aan de voeten des konings, d. i. op de derde eereplaats na Hrodgar en Beowulf. [29]

Evenals het ambt van hofdichter zoo stond ook de dichtkunst zelve in hooge eer. Zij speelt eene rol in al de omstandigheden des levens, in lief en leed, bij feestmalen en begrafenis.

In dit opzicht heeft het Oudengelsch gedicht eenige overeenkomst met dat der Finnen, de Kalewala, bij welke de macht der poëzie schering en inslag is van het volksepos.

Halen wij eenige voorbeelden aan tot staving van het gezegde.

Hildeburg treurt bij den brandstapel van de in den strijd gesneuvelde dierbaren:

Hredel heeft zijnen oudsten zoon op noodlottige wijze verloren en vindt nog alleen vertroosting in de poëzie:

Rookwolken vermengd met treurzangen verheffen zich boven Beowulfs brandmijt:

Is eindelijk de lijkheuvel opgeworpen, dan rijden de zonen van de twaalf rijksgrooten rond het gedenkteeken:

[30]

Bij de drinkgelagen, welke het grootste gedeelte van den dag tot laat in den nacht duurden, werd de luidruchtige vroolijkheid, scherts en lach afgewisseld door het zingen van oude sagen met begeleiding van de harp.

Zoo laat de inlasscher den dichter het scheppingsverhaal voordragen, zoo luisteren de aanzittenden met gespannen aandacht naar de Finn-episode, het krijgslied van de onverzoenbare wraakzucht.

Ziehier het tafereel, dat Beowulf aan Hygelac ophangt van de gezellige bijeenkomsten aan het Denenhof; wij zien er uit, dat de Germanen, zoo zij zich ook aan den drank te buiten gingen, desniettegenstaande bevrediging schonken aan de hoogere eischen van het dichterlijk gevoel.

Zelfs in omstandigheden, waar de dichterlijke voordracht alles behalve gemakkelijk kan geschieden, wordt dit zoo geliefkoosde tijdverdrijf niet vergeten. Terwijl het moedig gezelschap van het meer terugkeert, waar zij het spoor van den gewonden Grendel gevolgd hebben, en de paarden stapvoets gaan, haalt een hunner de sage van Sigmund op, terwijl hij [31]zelfs, en dit is merkwaardig genoeg, Beowulfs wapenfeit, dat den vorigen dag heeft plaats gehad, voor de vuist bezingt en met dien held der dichterlijke overlevering in verband brengt. Ziedaar een sprekend voorbeeld van het ontstaan der sage, die haren oorsprong neemt uit een werkelijk feit en dit met eenen mythischen held samenvlecht.

Een ander bewijs voor de verstandelijke ontwikkeling der Oudengelsche wereld zouden wij kunnen vinden in de beschrijving van den veldslag tusschen de Gooten, onder Hadcyn en Hygelac, van den eenen, en Ongentheow, den koning der Zweden, van den anderen kant. (3025 vlg.)

Het is geen ordelooze kamp, maar een geregeld gevecht, dat getuigt van een voor dien tijd niet gewoon krijgsbeleid.

Ongentheow doet eenen uitval uit zijne versterkte stelling, drijft Hadcyn terug en sluit hem in het Ravenbosch in; den volgenden morgen daagt Hygelac tot ontzet op, verslaat Ongentheow en werpt hem terug in zijne verschansing.

Hier hebben wij met geregelde krijgsbewegingen te doen; doch nog meer: De Zweden worden uit hunne stelling verjaagd en slaan op de vlucht, doch Ongentheow wordt tot staan gebracht. Op welke wijze dit zich toegedragen heeft, wordt niet gezegd, maar het zal niet al te gewaagd zijn te veronderstellen, dat een gedeelte der Gooten den vijand in den rug heeft aangetast.

Doch wij willen liever bij een ander punt stilstaan, dat het helderste licht werpt op de ontwikkeling van deze zoogenaamde barbaren.

Het zijn de beschaafde vormen, de heusche manieren, ja zekere voorgeschreven plichtplegingen, [32]welke aan het hof van Hrodgar den toon geven.

De hoffelijkheid was, niet minder dan de moed, eene eigenschap van den edelman, en de helden rekenden het zich tot eene eer, door hun gedrag te toonen, dat zij geene vreemdelingen waren in de kennis der hofgebruiken.

Het zijn allen in meer dan een opzicht echte «gentlemen,» al is het woord dan ook van latere Engelsche vinding.

Vriendelijkheid, welwillendheid, onderlinge waardeering drukken hunnen stempel op het dagelijksch verkeer.

Als de Gooten, die met Beowulf koers zetten naar de Deensche kust, aan wal gestapt zijn, vraagt de kustwachter naar hunne afkomst en bedoelingen. Dit doet hij in beleefde taal.

Vooral trekt de aanvoerder zijne aandacht; want zijn edel uiterlijk heeft niets gemeen met dat van eenen dorper:

Met welke voorkomendheid bejegent hij niet de vreemdelingen, nadat zij het doel hunner reis hebben blootgelegd! Hij doet hun een eind weegs uitgeleide en belooft een wakend oog te houden op hun schip.

Aan het hof gekomen moeten de bezoekers eerst om gehoor vragen, alvorens bij den koning toegelaten te worden. [33]

Wulfgar komt hun te gemoet en doet de gebruikelijke vragen, want hij is Hrodgars bode of liever ceremoniemeester, volgens onze hedendaagsche begrippen.

Daarna treedt hij weder binnen, om hen in gepaste, eerbiedige taal aan te dienen; hij plaatst zich niet recht voor den koning, maar ter zijde, aan zijnen schouder, want:

Hrodgar beveelt alsdan Wulfgar, hem de hooge vreemdelingen voor te stellen. Deze spoedt zich weer naar buiten en deelt Beowulf mede, dat zijn verzoek om pleeggehoor is ingewilligd. De wellevendheid vordert nochtans, dat zij hunne schilden en lansen buiten laten staan. Onder den blinkenden helm en in het klinkende harnas stapt Beowulf met zijne mannen achter Wulfgar de zaal binnen en nadat hij staande den koning begroet en dezes antwoord ontvangen heeft, wordt hem eene eereplaats aangewezen.

Het gebruik eischte, dat elke gast de zitplaats innam, die met zijnen rang overeenkwam.

Daarom verwaarloost Beowulf niet, als hij later bij Hygelac is teruggekeerd en deze hem «op heusche wijs» ondervraagt, op deze voor hem belangrijke omstandigheid te wijzen:

Niet te vergeten is ook de eerbied, waarmede het gevolg den koning toespreekt. Weidsche benamingen als «de hooge heerscher, de wijdvermaarde vorst, de schuts der Schyldings» enz. worden hem [34]toegezwaaid; nochtans hebben zij niets vernederends, niets kruipends, niets wat naar de vleierij van hovelingen zweemt.

Kenteekenend is hier vooral de toespraak van de koningin Wealchtheow tot haren heer en gemaal:

Deze taal is verre van vertrouwelijk en gemeenzaam, doch zoo vorderde het de voorname toon van het hof.

Immers wordt niet van haar gezegd:

Daarom wordt ook van Hygd, Hygelacs gade, gezegd, dat zij vriendelijk en mild was voor de krijgers, doch niet gemeenzaam. (1979)

Bij het feestmaal, aan de overwinnaars geschonken, wordt uitdrukkelijk vermeld, dat de gasten zich aan tafel als welopgevoede, welgemanierde edellieden gedroegen:

Zij dronken met waardigheid:

[35]

Deze innemende gezelschapstoon treedt zelfs in fijne schakeeringen te voorschijn.

Zoo hoopt Beowulf, na de inbraak van Grendels moeder, dat Hrodgar goed geslapen heeft, ofschoon hij van het tegendeel overtuigd is; doch dit vergde de wellevendheid.

Zoo bedankt hij Unferd voor het hem geleende zwaard, dat hem niet dienstig is geweest; doch hij wacht zich wel van zulk ongunstig oordeel er over uit te spreken, maar prijst het integendeel:

Zal niet ieder lezer moeten bekennen, dat eene maatschappij, welke zoozeer aan plichtplegingen, aan heuschheid in al haar doen en laten gehecht is, onder het oogpunt van de beschaving des geestes eene zekere hoogte moet bereikt hebben, en voorzeker niet op eene lijn dient gesteld te worden met de overige Germaansche volken?

Men zou kunnen opwerpen, dat deze uiterlijke vormen nog geen bewijs zijn van de ware, van de innerlijke beschaving, die van het gemoed; dat zij niets meer zijn dan een schoone tint, een vernis, waaronder de aangeboren woestheid van den Germaanschen natuurmensch zich verbergt. Daarom zal het noodig zijn ons eene voorstelling te maken van de zedelijke ontwikkeling der helden, van de drijfveeren, die hen deden handelen.

Wij zagen reeds, dat het dienstgevolgschap nog altoos bloeit, eene instelling, welke op trouw en aanhankelijkheid en niet, zooals het latere leenstelsel, op louter zelfzucht berust, en derhalve alleen mogelijk [36]is bij eene maatschappij, welke een hoog zedelijk peil heeft bereikt.

Hrodgar is niet alleen de beschermer, maar ook de vriend der Schyldings. Hij is het hoofd van het groote gezin. Eene vaderlijke bezorgdheid koestert hij voor zijne mannen en dit is de reden, waarom hij zich door het geheele epos zoo weekhartig voordoet; zoodat hij veel heeft van eenen door leed en jaren suf geworden huilebalk.

Grendel heeft twaalf jaren lang eene schromelijke slachting onder de Denen aangericht, en gedurende al dien tijd

want hij

Het sneven van Grendel schenkt hem slechts eene kortstondige verademing, daar Grendels moeder Aeschere «des konings meest beminden kamper» doodt. Deze tweede slag verplettert hem gansch:

Groot is dan ook zijne dankbaarheid jegens zijnen redder en hij weet er niets beters op te vinden, dan hem tot zoon aan te nemen. Als eindelijk het uur der scheiding geslagen is, neemt hij onder tranen van hem afscheid, want een voorgevoel zegt hem, dat hij hem nimmer zal weerzien:

Geene mindere genegenheid voor zijne mannen legt Beowulf aan den dag.

Hij alleen waakt in Heorot, terwijl zijne onversaagde makkers zich aan den slaap overleveren, vol vertrouwen als ze zijn op zijne machtige hoede, al zijn ze er dan ook zeker van, dat voor hen geen tweede morgen zal dagen:

Op het punt van in ’t grondelooze meer te springen drukt hij Hrodgar wel op het hart, om in zijne plaats de tochtgenooten tot vader te strekken, mocht hij er het leven bij inschieten:

Alvorens te sterven geeft hij aan Wiglaf zijne eigen wapenrusting tot aandenken, als het kostbaarste pand, dat hij hem kon overlaten.

Niet alleen is de koning een vriend en vader voor zijne mannen, maar ook een weldoener. Wij zagen reeds, op welke wijze hij den wapendienst vergeldt.

Vrijgevigheid is een der hoofddeugden van den Germaanschen vorst, terwijl de gierigheid naast den overmoed als oorzaak van zijnen ondergang wordt aangemerkt; dit wordt bij Heremod bewaarheid. [38]

En geen wonder, want door mildheid kon hij zich alleen eene uitgelezen schaar aanwerven; rijkdom was voor hem een onontbeerlijke hefboom van het gezag.

Hij heet dan ook de goudvriend, de schatheer, de gever van het goud; de troonzaal is de giftstoel, de goudzaal.

De gevolgsman draagt er niet weinig roem op, eenen milden heer te dienen:

Het geschenk moet den gever en den begiftigde waardig zijn, zoodat niemand er iets op af te dingen heeft:

Hetzelfde oordeel wordt uitgesproken over de aan Wulf en Eofor toegekende belooning. (3101)

Hrodgars geschenken dragen integendeel de goedkeuring weg van Beowulfs mannen:

De drie hoedanigheden, welke Beowulf tot toonbeeld maken van den Oudengelschen heerscher, zijn vervat in de slotverzen:

[39]

Gaan wij nu de verhouding na van den gevolgsman tot zijnen gevolgsheer.

Hier treedt de onverbreekbare trouw overal op den voorgrond.

’t Is waar, de latere Romaansche volksdichten, alsmede het Nibelungenlied, steken luide de loftrompet over de trouw van den leenman tot zijnen leenheer; doch de Beowulf is hen voor geweest in de verheerlijking dezer ridderlijke eigenschap, welke uit het volle Germaansche gemoed is gegrepen.

De wederzijdsche verknochtheid van heer en dienstman wordt volgenderwijze uitgesproken:

Deze verkleefdheid toont de gevolgsman eerst en vooral op het slagveld:

Wiglaf drukt in zijne gloeiende rede hetzelfde uit. (2715 vlg.).

Deze gehechtheid aan den vorst is niet het uitvloeisel van de hebzucht, van het verlangen naar eene rijke belooning, maar van een hooger beginsel, het plichtgevoel; al is het dan ook waar, dat een geschenk steeds welkom is.

Hiervoor pleit Beowulfs gedrag, die de hem door Hrodgar geschonken kostbaarheden aan Hygelac en dezes gade afstaat, ja zelfs het onwaardeerbare halssieraad, het eenige in zijne soort. [40]

Hrodgar roept Beowulfs hulp in, door hem te bezweren bij het leven van Hygelac:

De verknochtheid aan den koning der Denen, waarvan de held blijk geeft, (hij belooft hem zelfs uit zijn land te hulp te komen, zoo het noodig is), weegt niet op tegen die aan Hygelac. Daarom verzoekt hij den vorst, alvorens het gevecht aan te gaan met Grendel, zijne wapenrusting aan Hygelac te zenden, zoo hij er het leven laat.

Vóór den kamp op den bodem van het meer boezemen dezelfde gevoelens hem de woorden in:

Dezelfde trouw, welke Beowulf voor zijnen heer aan den dag legt, wordt hem op zijne beurt door zijne eigen krijgers bewezen.

Denken wij aan het tooneel op den oever van het Nikkermeer, waar de Gooten Beowulfs terugkomst reikhalzend te gemoet zien. Een bloedstraal schiet te voorschijn. Het wachten moede aanvaarden de radelooze Denen den terugtocht; de anderen nochtans blijven ter plaatse met den dood in het hart. [41]

Er is nog een ander held, die zijnen meester in den drakekamp trouw ter zijde staat. Het is de jonge Wiglaf, van wien de dichter zegt:

Ofschoon hij voor den eersten keer ten strijde is uitgetrokken, ofschoon de tien overige helpers, sinds lang beproefde krijgers, op de vlucht zijn gegaan, toch deinst hij niet; het plichtgevoel gebiedt hem zijnen heer ter hulp te snellen, te meer nu het ook zijn bloedverwant is:

Hij wil liever sterven, dan aan dien plicht te kort te schieten:

Zijne redevoering, waarin hij al de grootheid zijner heldenziel heeft neergelegd, is eene der schoonste bladzijden van het gedicht.

Een tooneel, het penseel eens schilders waardig, is dat van denzelfden jongeling, die aan de zijde zijns vorsten en achter diens schild den vuurspuwenden draak te lijf gaat.

Hiermede in overeenstemming is het latere gedrag van Wiglaf, de vruchtelooze pogingen, die hij in [42]het werk stelt om zijnen heer, aan wiens dood hij niet kan gelooven, in het leven terug te roepen; het onbetwiste gezag, waarmede hij met het oog op Beowulfs jongste beschikkingen, de laatste maatregelen treft; doch vooral zijne bestraffing van de lafaards, als deze beschaamd en zwijgend komen aangedropen.

Geen grooter schande bestond er voor den krijgsman dan zijnen heer in den steek te laten.

Men leze Wiglafs van verontwaardiging trillende redevoering. Vreeselijk is de straf, welke de eerloozen zal treffen; men zal met hen handelen als onlangs in Frankrijk geschied is met Dreyfus, den verrader: zij worden uit de gemeenschap verbannen en dood verklaard, zij met hunne bloedverwanten.

In het gansche gedicht wordt slechts eenmaal gewaagd van wrevel, zooniet opstand, tegen den wettigen heer, nl. in de duistere episode van Heremod, doch men houde wel in ’t oog, dat wij hier met eenen dwingeland te doen hebben, die het eerste begonnen was met zijne plichten als gevolgsheer onder den voet te halen.

Even onberispelijk als de verhouding tusschen gevolgsheer en gevolgsman, is die van de krijgers onder elkander. Het zijn wapenbroeders in de volste beteekenis van het woord. [43]

Bij zijnen wedstrijd in het zwemmen wil Beowulf Brecca niet moederziel alleen aan zijn lot overlaten; daarom blijft hij gedurende 7 dagen in zijne nabijheid, totdat de storm hen eindelijk uit elkander slaat.

Er wordt gewezen op de goede verstandhouding onder de Denen.

Hrodgar beveelt aan Wulfgar, de vreemdelingen aan de Deensche krijgslieden voor te stellen:

Wealchtheow spreekt den wensch uit, dat Beowulf hare zonen met zijne raadgevingen ter zijde zal staan, opdat dezelfde eensgezindheid blijve heerschen.

Deze vriendschappelijke betrekking bestaat ook tusschen de Denen en hunne gasten; want verre van ijverzuchtig te zijn op de heldendaden van de Gooten, erkennen zij hunne meerderheid. Zelfs nemen zij er geenen aanstoot aan, als Beowulf met weinig diplomatische vrijmoedigheid hun ronduit durft verklaren:

Dat pleit niet weinig voor de welwillende voorkomendheid, waarmede de Denen hunne gasten bejegenden. [44]

Hrodgar mag dus wel vóór het afscheid met volle vertrouwen verzekeren, dat Denen en Gooten voortaan de handen broederlijk zullen ineenslaan, zoodat de vriend of de vijand van het eene volk dit ook voor het andere zal zijn:

Beschouwen wij nu het karakter van de helden op zich zelf; wij zullen er eene zedelijke ontwikkeling ontmoeten, die ons met verbazing slaat. Al wat den mensch groot maakt, wat hem eenen onsterfelijken naam verwerft, ziedaar het ideaal van den krijgsman, zooals het, ontzagwekkend en vertrouwelijk beide, uit het epos te voorschijn treedt.

Roemzucht is de voornaamste drijfveer van al de daden.

Zoo spreekt met jongelingsvuur de honderdjarige heerscher voor den drakekamp.

Van kindsbeen af had Beowulf gezworen, zich boven de andere menschen te zullen onderscheiden. In de hachelijkste stonde van zijn lange leven herinnert hem Wiglaf daaraan:

[45]

Dit voornemen staat hem altijd voor den geest; men luistere naar de volgende fiere taal:

Ook stuurt Hrodgar hem toe na volbrachten arbeid:

Dit verlangen verbonden met een levendig plichtbesef, dat wij reeds bij Wiglaf leerden op prijs stellen, zet tot handelen aan. Overheerschend is deze begeerte naar roem; zij overwint alle aarzelingen, zet alle beschouwingen ter zijde en wapent den held met doodsverachting.

Overwinnen of sterven is Beowulfs leus; het leven weegt voor hem niet op tegen den roem:

Dezelfde gevoelens ontboezemt hij voor het gevecht met Grendels moeder (1518) en met den draak (2609).

Het verdient opmerking, dat Beowulfs eergierigheid niet enkel voortvloeit uit de zucht om zich zelven op te luisteren: er is nog iets anders in het spel dan eigenliefde, hij laat zich leiden door een hooger beginsel, de verheerlijking van zijn volk: [46]

Beowulf zegt deze woorden alvorens Grendel te bevechten; zijn doel is, de tegenstelling uit te doen komen tusschen zijn eigen volk en de weerlooze Denen. Vandaar dat hij hunne hulp van de hand wijst.

Bij Hygelac weergekomen beroept hij zich wederom op het vaderlandsche doel, dat hij voor oogen had bij al zijne ondernemingen:

Dit streven naar roem, de springveer van alle groote daden, brengt die zucht naar avonturen mede, waarvan de tocht naar Hrodgar het klaarste blijk is:

De Noordsche volken hebben nimmer dezen grondtrek afgelegd. Er valt nochtans een hemelsbreed onderscheid waar te nemen tusschen de Noormannen, die hoofdzakelijk uit plunderzucht hunne strooptochten ondernamen, en den held van het gedicht, die, verre van door zulke lage beweegredenen gedreven te zijn, de zee oversteekt om Hrodgar zijne hulp aan te bieden:

En wat verder: [47]

Hrodgar bevestigt dan ook, dat Beowulf hem «tot hulpbetooning» heeft opgezocht.

Niets strijdt zoozeer met den geest van het gedicht als de veronderstelling, dat Beowulf door gouddorst aangezet wordt. Bij de vermelding van Hrodgars geschenken voegden wij reeds deze kantteekening toe; het is hier de plaats dit wat nader toe te lichten.

De dichter spreekt onverholen over Beowulf het oordeel uit:

Dit oordeel wordt door zijne daden bevestigd.

Bij de terugkomst uit de onderzeesche woning laat hij de schatten onaangeroerd:

’t Is waar, bij het zien van de juweelen uit het drakenhol springt zijn hart op van vreugde, doch het is, omdat dit goud, dat hij met zijn leven gekocht heeft, zijne lieden te goede zal komen:

[48]

Welke edele taal in den mond van eenen heiden!

Wat edelmoedigheid betreft, staan Beowulfs mannen op hunne beurt niet ten achter bij hunnen vorst.

Het zoo duur betaalde goud is te kostbaar om in vreemde handen over te gaan; het zal aan Beowulf gewijd blijven en met hem verdwijnen:

Zelfs niet het geringste kleinood zal tot gedachtenis overschieten! (3123–24)

De mannen dragen de kostbaarheden uit het hol en zij komen niet op tegen het besluit, waardoor de hun door Beowulf toegedachte rijkdom voor hen verloren gaat; en toch moest die verblindende pracht hun de oogen uitsteken:

De drakeschat wordt in den grafheuvel neergelegd:

Al komt bij Hagen uit de Nibelungen in somberder tonen en grooter afmetingen de eigen dapperheid, de eigen doodsverachting en trouw te voorschijn, hij treedt in de schaduw overal, waar het op adel [49]van gevoelens, op zedelijke ontwikkeling aankomt.

Hagen is nog de barbaar, die voor niets terugschrikt, zelfs niet voor eenen sluipmoord; Beowulf is de beschaafde edelman, de ridder «zonder vrees noch blaam».

Hij is geen woesteling, voor wien het vuistrecht tot hoogste wet verheven is; integendeel hij is zachtaardig:

Doch geldt het den verdrukte te helpen, dan springt hij kloekmoedig in de bres, dan stelt hij onvoorwaardelijk zijne reuzenkracht ter beschikking van het goede recht, het komt er niet op aan, of de ongelukkigen tot zijn eigen volk behooren of vreemdelingen zijn.

In gelijke mate als hij het gevaar voor zich zelven zoekt, tracht hij de anderen er niet aan bloot te stellen.

Zoo weigert hij de hulp van de elf makkers, hij alleen zal het hoofd bieden aan den draak:

Hij zoekt niet de overmacht aan zijne zijde te hebben, ten einde zoodoende de overwinning des te gemakkelijker te behalen.

Een verzoek doet hij aan Hrodgar; dit is, Grendel te mogen bestrijden enkel en alleen met zijne Gooten: [50]

Hij acht het insgelijks beneden zich, den draak met een leger aan te vallen:

De grootmoedigheid drijft hij zelfs zoo ver, dat hij Grendel, de belichaming van de domme kracht, wien alle edele gevoelens vreemd zijn gebleven, nochtans de eer aandoet eenen ridderlijken tweekamp aan te bieden.

De onverlaat is niet bedreven in den wapenhandel, bij gevolg zal de held van het voordeel afzien, dat zijn zwaard hem verzekert:

Zelfs is hij zoo teergevoelig op dit punt van eer, dat hij het noodig acht zich te verontschuldigen, omdat hij met wapenrusting en schild tegen den draak te velde trekt: [51]

Den zwakke hulp verleenen, en tegenover eenen gewetenloozen en geduchten tegenstander aan alle rechtmatig voordeel verzaken: dat zijn twee eigenschappen, waarom wij aan Beowulf eenen nieuwen adelbrief, de ridderlijkheid, toekennen.

De taal bezit insgelijks het woord: eorl-scipe: ridderlijkheid; eorlscipe efnan: ridderlijke daden volbrengen.

Deze ridderlijkheid is wel niet het uitsluitend eigendom der Germanen, immers alle Arische volken (de Oudindische volkspoëzie bewijst het) onderscheiden zich van de al te stoffelijke Semieten door edelmoedigheid en heldhaftigheid; doch in geen volksepos is er een held aan te wijzen, die, wat zedelijke grootheid betreft, onzen Goot over het hoofd is gewassen. Beowulf mag onder dit opzicht gerust de vergelijking met Homeros’ helden doorstaan; zij zal niet in zijn nadeel uitvallen.

Het faalt nog alleen aan den geest van het Christendom, om de zedelijke waarde van dezen heiden, die, wonder genoeg, meer dan eens zoo christelijk denkt, tot een nog hooger ideaal op te voeren.

Vermelden wij nog ter loops den eerbied voor den ouderdom, alsmede Beowulfs rechtschapenheid, immers hij weigert den troon, hem door Hygd aangeboden, en stelt zich tevreden met de waarneming van de voogdijschap tijdens de minderjarigheid van Heardred; en gaan wij over tot eenen laatsten karaktertrek, die den aangeboren ernst der Oudengelsche helden schijnt te logenstraffen. [52]

Müllenhoff legt aan Beowulf een gebrek ten laste, de grootspraak, de ophemeling van eigen wapenfeiten.

En inderdaad de man verkneukelt zich bij de herinnering aan zijne groote ondernemingen.

Reeds bij zijn eerste optreden aan het Denenhof geeft hij lucht aan dien onweerstaanbaren aandrang:

Onzes inziens is hier niet zoozeer aan praalzucht te denken, als wel aan een fier zelfbewustzijn, aan het vertrouwen op eigen kracht, hetwelk aan de jeugd en dus ook aan jonge volken eigen is.

Het gedicht levert ons daarvan het bewijs in de uitdagingsrede, de gilp-cwide, welke door het gebruik was voorgeschreven.

Bij eene ontluikende beschaving kon het slecht anders. De helden zeggen de waarheid onbewimpeld, met volle overtuiging, in den eenvoud des harten; terwijl diezelfde eenvoud een zeldzaam verschijnsel is in onze verfijnde samenleving, welke slechts hoogmoed verbergt, ofschoon zij, bij het streelen van de eigenliefde, zelfs den glimlach van tevredenheid weet te onderdrukken.

Men voelt, dat de held het meent, dat hij er niets bijhangt; het is geen opsnijder, geen lachwekkende miles gloriosus van het oude blijspel. [53]

Hij vreest zelfs, dat hij te ver gegaan is in de schildering van den zwemwedstrijd en voegt daarom toe:

Verre van zijne tegenstanders te beschimpen of te kleineeren, laat hij hun recht wedervaren, al acht hij zich ook hun meerdere; dit bevinden wij bij Brecca, wiens stoutmoedigheid en zeegehardheid door hem ten volle erkend worden.

Hij geeft toe, dat Grendel wijdberoemd is door wapenfeiten (696) en dat hij hem niet kon beletten te vluchten:

Zoo hij er het leven heeft afgebracht tegenover Grendels moeder, dan is het dank aan hoogere tusschenkomst:

Unferd is de eenige persoon, die door afgunst geprikkeld, zich tegen de heuschheid bezondigt, welke hij aan de gasten verschuldigd is. Tot verschooning kan aangevoerd worden, dat hij bedronken was.

’t Is ook de man, die zich aan zijne bloedverwanten vergrepen heeft.

De gerechte straf blijft niet uit, al is het ook waar, dat hij later berouw gevoelt en zijne handelwijze tracht te vergoelijken, met zijn zwaard aan Beowulf te leenen. Voor hem is de ondankbare rol weggelegd; want het stuit allen tegen de borst, dat een man, die zich zulke aanmatigende taal veroorloofde en van [54]wiens dapperheid zij eenen hoogen dunk hadden, niet hetzelfde aandurft als Beowulf:

Het is te betreuren, dat de vrouwen eene niet noemenswaardige plaats in het gedicht innemen; hoe gaarne hadden wij gezien, dat de eerbied voor de vrouw, waarvan Tacitus spreekt en welke zich in de Nibelungen bij Siegfrieds liefde voor Kriemhilde bewaarheidt, ook hier eene teedere snaar had doen trillen in die mannelijke harten; doch troosten wij ons, want het schoone Fransche epos, la Chanson de Roland, waar Aude eene vluchtige, schoon onvergetelijke rol vervult, heeft dit met het Engelsch gedicht gemeen.

De waarheid eischt, hier niet voorbij te gaan, dat aan de jonkvrouw «met samengebonden lokken» (3264), welke bij Beowulfs brandstapel haar verloren levensgeluk bejammert, voorloopig nog niet de bewijsstukken van wettige echtgenoote kunnen worden uitgereikt.

Doch kleven er geene smetten aan die schitterende heldengestalten, die zoo blank voor ons opdoemen uit de grijze vergetelheid? Hebben zij, evenals de personen uit de Nibelungen, geene trekken behouden van de vroegere barbaarschheid?

Het antwoord luidt bevestigend.

Halen wij aan de verslaafdheid aan den drank, de plunderingen, waaraan zich de Denen schuldig maken bij Hygelacs inval en bij Finns dood, de schaking van Ongentheows echtgenoote door krijgsgeweld, doch vooral de onverbiddelijke wraakzucht, die ook in de Nibelungen zoolang na de invoering van het Christendom heeft stand gehouden. [55]

Wij hebben het oog op de bloedwraak, dien vreeselijksten aller hartstochten, geduchter dan de wraakgodinnen met hun «slingerslangig haar», welke in de geschiedenis van alle volken, doch vooral bij de Germaansche stammen thuis hoort.

Deze veete roept in het epos eenige tragische tooneelen te voorschijn, die waardig zijn het vernuft van eenen Shakespeare te bekoren, zoo groot zijn de als lava gloeiende driften, welke in de diepte woelen onder de vluchtig aangestipte gebeurtenissen.

Bloedwraak is de heiligste plicht.

Sedert twaalf jaren hebben de Denen vruchteloos gepoogd, Grendel te doen boeten voor den moord van eenige makkers; de dappersten schoten daarin te kort.

Ten langen leste heeft Hrodgar gebrek aan kampers, de veete heeft van zelf uitgewoed, en de troonzaal blijft ledig. Op dit netelig oogenblik verschijnt Beowulf en tuchtigt den misdadiger. Doch nu treedt een tweede, niet minder duchtige tegenstander in het krijt: ’t is Grendels moeder.

De grijze koning voorziet geen einde meer aan al die bloedtooneelen:

Wij zien ook, dat Beowulf na zijne troonsbeklimming zich met Eadgils verbindt, om wraak te [56]nemen over den dood van Heardred, die vroeger in den oorlog met de Zweden gevallen was.

In deze twee voorbeelden kan men ten minste de wraakoefening billijken, wel te verstaan van het heidensch standpunt beschouwd der betrokken personen; doch er doen zich ook gevallen voor, waar de denkbeelden, die, naar wij gezien hebben, de mannen zich van eenen held vormden, geheel en al worden omvergegooid; want tegenover dezen plicht houden alle andere plichten op.

De bloedwraak wettigt de vuigste, minst ridderlijke daden; zij veroorlooft eedbreuk, ondankbaarheid, kwade trouw en huichelarij.

Wat anders zien wij in de Finnsepisode, waar de Denen in bezongen worden?

Hengest kan den dood van Hnaf niet verkroppen; voor het oogenblik nochtans is hij machteloos en in naam zijner Denen zweert hij aan Finn, den Friezenkoning:

Hij ontvangt huisvesting en geschenken van den vorst, blijft den langen winter bij hem, men zou zeggen, in de beste verstandhouding:

terwijl de sombere man, als een tweede Hagen, in het geheim de onfeilbare wraak uitbroeit.

Ja, de bloedwraak is sterker dan de liefde tot de aangebeden gade.

Ingelds vader is in den kamp met de Denen gevallen; om hem met zich te verzoenen schenkt [57]Hrodgar hem de hand zijner dochter. Een tijd lang sluimert de wraakzucht in de borst van den jongen krijger, ingewiegd als zij is door het huwelijksheil. Doch daarna breekt zij plotseling en verdelgend los, en de vreugde verkeert in wanhoop:

De Germaansche wereld moet dikwijls getuige zijn geweest van zulken plotselingen omkeer, want er staat:

Onuitwischbare schande is het aandeel van hem, die den gevallen bloedverwant niet wreekt.

Dit getuigt het niet minder dramatische, roerende, ja onovertroffen verhaal van koning Hredel.

Zijn oudste zoon Herebald is door diens broeder, Hadcyn, toevallig bij het boogschieten gedood. Deze manslag eischt vergelding; dit is de ijzeren wet.

Wat is aangrijpender dan de smart van den grijsaard, welke treurt over het verlies van zijnen oudsten zoon!

Wie beseft niet den strijd, welke in zijn binnenste [58]omgaat tusschen zijnen plicht en zijn vaderhart; immers hij kan den dooder niet straffen, want het is ook zijn zoon!

Uit schaamte vlucht hij het bijzijn der menschen, verbergt hij zich in de donkerste schuilhoeken zijner woning, want

De ontroostbare vader vindt slechts eene uitkomst in den dood:

Het is opmerkenswaardig, dat Beowulf nooit afbreuk gedaan heeft aan zijne riddereer in het uitoefenen der wraak; hij maakt eene loffelijke uitzondering op den algemeenen regel, hoe onverklaarbaar dit ook schijne in een epos, dat in den grond heidensch is gebleven.

Hij smeedde nooit duistere plannen als Hengest, hij brak nooit zijn gegeven woord als Ingeld en de vorige. Hij mag den dood met kalmte te gemoet zien, want hij heeft zich in dit opzicht niets te verwijten: [59]

Alle beoordeelaars zijn het eens, dat het Christendom geenen ingrijpenden, maar eenen hoogst oppervlakkigen invloed op het epos heeft uitgeoefend.

Deze invloed is aan den inlasscher te wijten, wiens bedrijvigheid gemakkelijk te onderkennen is.

Gaan wij de sporen van zijne werkzaamheid na.

Wat aan het heidendom herinnerde werd of weggelaten (dit kunnen wij dus niet meer nagaan), of met eene christelijke kleur overgoten. Zoo trad de ééne God in de plaats van het heidensche godendom.

De inlasscher volgt hier dus dezelfde gedragslijn als die, welke de geloofspredikers zich bij de heidensche gebruiken en bijgeloovigheden hadden voorgeschreven: zij roeiden ze niet uit, want ieder nieuw beginsel kan slechts gedijen door zich bij ’t bestaande aan te sluiten, maar zij ontnamen er het heidensche karakter aan, door ze met de kerkelijke plechtigheden of met den dienst der heiligen in verband te brengen.

1^o Aan God wordt in het gedicht eene ruime plaats ingeruimd.

Hij bestuurt het menschdom: hij schenkt roem en overwinning (dit is nochtans ook een kenmerk van Wodan); hij stelt eenen wachter op tegen Grendel, zijnen vijand, want hij alleen kan hem beteugelen; [60]hij gedoogt niet, dat de op hem vertrouwende Beowulf door Grendels hand zal sterven; hij toont hem het reuzenzwaard, enz. enz.

God wordt bedankt voor verleende hulp: zoo prijst Hrodgar hem bij Beowulfs opbeurende woorden, bij de nederlaag van Grendel, bij het zien van dezes hoofd; zoo doet Beowulf na den voorspoedigen overtocht, zoo de Gooten als hun vorst uit het meer opduikt, en Hygelac bij het terugzien van Beowulf.

Hij bestuurt het heelal: hij is de ware schepper, regelt de jaargetijden, doet de planten groeien en schenkt ons het licht der zon.

Hemel, hel en duivel worden ook genoemd.

2^o Deze invloed doet zich nog gelden in de bijbelsche toespelingen: dag des oordeels, schepping, zondvloed, Kaïn, en in de christelijke zedelessen, welke rechts en links met kwistige hand zijn rondgestrooid en waarop wij bij gelegenheid zullen terugkomen.

3^o Eenige Kenningar zijn van christelijken oorsprong. Hiertoe behooren de omschrijvingen van God, b. v. de eenige heer, de koning der glorie, de albestuurder, de hemelkoning, de roembeschikker, de hemelbestuurder, de glorievorst, de glorieherder, de albeheerscher, de vader, de heer des levens, der daden rechter enz.

Hierbij zij nochtans opgemerkt, dat Wodan ook vader, alvader, uitdeeler der glorie, roemvervuller geheeten wordt.

Hel, hemel en duivel worden niet met Kenningar bedacht; want het is niet uit te maken, of de benamingen van Grendel oorspronkelijk van den duivel gezegd werden.

Sterven wordt omschreven door: in ’s Heeren hoede sterven; het heil des hemels zien; het heil der heiligen, het licht van God zoeken. [61]

Men ziet hieruit, dat het wezen zelf van het epos onaangetast blijft.

4^o Christelijke inwerking is nog te bespeuren in Beowulfs opvatting van den tweekamp, waarin hij een soort van godsoordeel ziet; dit doet hij tot tweemaal uitschijnen:

Deze opvatting ontstond in ’t begin der 6^de eeuw alleen bij de Germanen en dan nog na hunnen overgang tot het Christendom2.

Het dient opgemerkt, dat de Christelijke toevoegsels nu en dan zich tegenspreken.

De dichter zegt van de Denen, als er sprake is van de heidensche tooverkunsten om Grendel te bezweren:

Het waren dus heidenen! Later nochtans ziet de inlasscher deze uitspraak over het hoofd, wanneer hij Hrodgar bij herhaling God laat bedanken en hem zelfs eene stichtelijke redevoering in den mond legt: [62]

Eenige sporen van het heidendom hebben zelfs stand gehouden, als de wichelarij (208), het weefsel der zege, de vloek op ’t goud, de everhelmen, de reuzen en nikkers, doch vooral het geloof aan het noodlot:

Zelfs wordt het op ééne lijn met God genoemd:

Het volksepos put zijne stof uit de heldensage.

Door heldensage verstaat men den gezamenlijken schat van nationale overleveringen uit het heldentijdvak van een volk, welke het ontstaan schonken aan eenen kring van epische liederen, met een of meer helden tot middelpunt.

De heldensage bestaat dus uit afzonderlijke sagen, die elk op zich een bepaald feit als een afgesloten geheel behandelen.

Zoo schildert het Hildebrandslied, dat tot de Oostgotische heldensage van Diederik van Bern behoort, den strijd tusschen Diederiks dienstman Hildebrand en dezes zoon Hadruband.

Zoo toovert ons het schoone Finnsburgfragment, [63]dat tot den kring der Noordzeeheldensage gerekend wordt, den aanval der Friezen op de Finnsburg voor oogen.

Bijna alle epische zangen, welke zich in het volksheldendicht opgelost hebben, zijn als zelfstandig geheel verloren geraakt; nochtans kan men uit hoofde van het hier gezegde hun bestaan niet in twijfel trekken, te meer daar zij bij de ontleding van elk volksepos in zijne hoofdbestanddeelen bij benadering zijn aan te wijzen.

Twee andere bewijzen vinden wij in de geschiedenis, welke, zooals gewoonlijk, ook hier eene hulpvaardige hand aan de letterkunde reikt.

Tacitus zegt, dat de geschiedenis der Germanen uit aloude zangen bestond, waarin zij hunne goden en helden verheerlijkten3. In zijnen tijd bezongen zij zelfs Arminius, die eenige jaren te voren het volk van het Romeinsche juk bevrijd had4.

Jornandes5 getuigt hetzelfde van de Goten:

«Zij verheerlijkten in het lied door zang en harp de daden der voorvaderen, van Ethespamara, Amala, Fridigern, Widicula en anderen, van welke deze volken eenen hoogen dunk hebben, zoodat de [64]bewonderenswaardige oudheid nauwelijks er op kan bogen, zulke helden te hebben gehad.»

De dichterlijke overlevering in den volksmond is een der hoofdbronnen, waaruit de eerste kroniekschrijvers over Germaansche toestanden hunne berichten geput hebben, bij gebrek aan geschiedkundige bescheiden. Het is de taak des geschiedschrijvers, deze sagen, in een historisch gewaad gestoken, van de geschiedkundige bestanddeelen streng af te zonderen; voor ons is de wetenschap voldoende, dat zij bestaan.

Jornandes heeft, hoofdzakelijk waar hij over Hermanaric en Attila spreekt, buiten kijf de volkspoëzie geraadpleegd.

Savagner erkent dit in zijne inleiding:

«...l’on ne peut reconnaître et déterminer les passages que Jornandès doit à Cassiodore, ceux qu’il doit à d’autres auteurs, ceux enfin où il prétend s’appuyer sur les antiques traditions et sur les chants nationaux des Goths.» bl. VII.

Paulus Diaconus heeft ons in zijne geschiedenis der Longobarden den rijksten schat van heldenoverleveringen bewaard.

De monnik Widukind nam meer dan een oud lied in zijne Res gestae Saxonicae op.

Saxo Grammaticus behandelde de ontelbare dichterlijke verhalen, welke hij uit den mond zijner landgenooten opteekende, als de kostbaarste bouwstof voor zijne geschiedenis der Denen. Zij beslaan de negen eerste boeken zijner kroniek en vormen gedurende verscheidene eeuwen uitsluitend de geschiedenis van Denemarken6. Van al de Germaansche [65]stammen werden tot nog toe alleen de Franken beschouwd als arm te zijn aan epische overleveringen.

Dit dwaalbegrip heeft Kurth in zijn standaardwerk voor goed uit den weg geruimd7, een werk dat de sagenvorscher in het vervolg dient te raadplegen en dat den geschiedkundige het middel aan de hand doet om historie en dichterlijke overlevering te schiften.

Hij toont aan, dat de drie kroniekschrijvers van het Merovingische tijdperk: Gregorius van Tours, Fredegarius en de naamlooze schrijver van Liber Historiae op vele plaatsen geenen anderen zegsman kunnen gehad hebben dan de levende volksoverlevering.

Uit de balans van geschiedenis en sage, welke hij opmaakt, blijkt zonneklaar, dat in dit opzicht de Franken door geen ander Germaansch volk in de schaduw gesteld worden.

Nu dat het bestaan van afzonderlijke sagen boven allen twijfel verheven is, kan men zich afvragen, hoe zij tot stand kwamen. Zij zijn te beschouwen als de natuurlijke uiting van den algemeenen volksindruk bij het aanschouwen van eene belangrijke gebeurtenis of van een treffend natuurverschijnsel.

Geven wij hier het woord aan Jonckbloet8:

«Hoe jonger een volk, hoe meer er een algemeen peil van ontwikkeling is, waarboven zich ter nauwernood iemand verheft. [66]

Treffende gebeurtenissen moeten dus wel op allen nagenoeg denzelfden indruk maken: vandaar, dat het epische lied, door één begaafde ontboezemd, weerklank vindt bij allen, gemakkelijk onthouden en van mond tot mond voortgeplant wordt.

Daar het gewrocht van een enkelen intusschen niet volkomen den geheelen volksgeest teruggeeft, wordt er bij de mondelinge overlevering hier een trek weggelaten, daar een andere aan toegevoegd, totdat eindelijk het geheel, ontdaan van wat er nog individueels aan mocht kleven, werkelijk de ware volksuitdrukking genoemd mag worden. Daarom draagt die overlevering terecht den naam van volksoverlevering, of, daar zij zich steeds in dichterlijken vorm openbaart, van volkspoëzie. En geen afzonderlijke zanger is als de zelfstandige dichter aan te wijzen, omdat inderdaad de geheele stam, het geheele volk, heeft bijgedragen om haar te vormen.»

De dichter of beter de voordrager van zulke sagen heette bij de Angelsaksen scop; soms was hij te gelijkertijd toonkunstenaar en begeleidde zijne voordracht met de harp; somtijds reisde hij van land tot land, gelijk het overal in de middeleeuwen de gewoonte der wandeldichters gebleven is.

Zoo was het mogelijk, dat de heldensagen van het vasteland in Beowulf eenen weerklank vonden, ja, dat bij de Angelsaksen een gedicht kon ontstaan, dat het wereldburgerschap van het latere Engelsche volk reeds in de kiem vertoonde, de Wîdsîdh of Verbereisde, hun oudste letterkundig gewrocht, waarin wij een overzicht hebben van al de destijds bekende helden der volksverbeelding.

Doch hieruit volgt ook, dat het voortbestaan van de sagen aan vele wisselvalligheden onderhevig moest zijn. [67]

Dit springt nog meer in ’t oog, wanneer men nagaat, dat deze liederen enkel aan het geheugen toevertrouwd werden en dat zij mettertijd in aantal moesten toenemen.

Zoo kon, gelijk ten Brink aanmerkt, den eenen dichter iets bekend zijn en den anderen niet, en zoo was het geval mogelijk, dat eene sage, welke oorspronkelijk bij eenen bepaalden stam inheemsch was, er later uit den vreemde in gewijzigden vorm terugkeerde en als iets nieuws werd opgenomen.

Zoo doet zich het verschijnsel ook voor, dat dezelfde dichterlijke gegevens opvolgendlijk in den loop der tijden op verschillende personen worden overgedragen9.

Dit zien wij in de Sigmund-episode.

Nochtans kon er geen sprake zijn van oorspronkelijkheid in de tegenwoordige beteekenis van het woord.

Niet alleen was de dichter, ten minste voor ’t Angelsaksisch, aan eene bepaalde beeldspraak en versmaat gebonden, maar hij was ook verplicht zich, wat de stof aanbelangt, aan de overlevering te houden, zooals die iedereen in de voornaamste trekken voor den geest zweefde; b. v. aan het ideaal, dat zich het volk voorstelde, aan de schildering van een karakter, waarvan men zich eene bepaalde en geliefkoosde voorstelling gemaakt had.

Ten Brink kenschetst dezen toestand in de volgende woorden: [68]

«Dies ist also ein geistiger Zustand, wo fast jede Reproduktion etwas von eigener Produktion und wo jede Produktion ohne Ausnahme ein gut Teil blosser Reproduktion in sich enthält.»

Deze, zooals blijkt, van nature zoo veranderlijke sagen werden nog door twee groote geschiedkundige feiten gewijzigd: door de volksverhuizing, welke het oude op den achtergrond schoof en met eenen nieuwen toevoer van personen en daden vermengde, en door de invoering van het Christendom, dat de heidensche bestanddeelen uitroeide, vervormde, of er christelijke denkbeelden bijtrok.

Op deze wijze bleef de heldensage als een levend iets in onafgebroken wording, in gedurige stofwisseling voortbestaan, totdat eindelijk een min of meer bekwaam dichter opstond, die de losse deelen tot één geheel vereenigde: het volksepos was geboren.

F.-A. Wolf heeft op het einde der vorige eeuw den weg gebaand tot deze levenwekkende beschouwing van het volksepos in zijne Prolegomena ad Homerum, waarin hij aantoont, dat de Odyssee en de Ilias niet het uitsluitend werk van eenen dichter, maar van onderscheiden rhapsoden zijn.

De Duitsche geleerden, welke op het gebied der Germaansche letterkunde denzelfden weg insloegen hebben dit stelsel verder ontwikkeld en op deze wijze aan de geschiedenis een vuurbaak ontstoken op het duistere pad der vroegste middeleeuwen.

Eene andere vraag doet zich op: Welk is het wezen der heldensage; uit welke soort van dichterlijke overleveringen is zij saamgevloeid?

Drie bestanddeelen zijn in de Germaansche heldensage te onderscheiden: geschiedenis, mythus en dichterlijke vinding.

Gaan wij elk der drie punten na: [69]

Het epos is bij alle volkeren de eerste vorm van geschiedenis geweest; ’t is, naar de eigenaardige uitdrukking van Kurth, de geschiedenis vóór de geschiedschrijvers. Het volk onthoudt alleen die trekken, welke het begrijpt, welke tot zijne verbeelding spreken, den weg tot zijn hart vinden; het bewondert den held en mensch, niet den staatsman, en ziet dikwerf gebeurtenissen over het hoofd, die onder geschiedkundig oogpunt het meeste gewicht in de schaal leggen.

Wat b. v. de volksverbeelding in Clovis zoozeer boeit, is niet de groote rol, welke hij in Gods wereldplan vervulde, de verovering van Gallië en de grondvesting van een machtig christelijk rijk; maar wel de omstandigheden van zijn huwelijk, de parten, welke een geslepen Romein hem speelde, zijne ongenadige bijlslagen en zijne moorddaden10.

Zoo lang als de menigte de dichterlijke overleveringen voor zuivere waarheid aanneemt, blijft epos en geschiedenis vermengd; doch zoodra zij het onderscheid begint in te zien tusschen de geschiedkundige werkelijkheid en de ideale voorstelling, welke zij er zich van gemaakt heeft, dan is het morgenrood voor de geschiedenis en de avondglans voor het volksepos verschenen11.

Een groot feit, dat den eigen stam of naburige stammen getroffen heeft, moet onmiddellijk, onder den indruk der gebeurtenissen, liederen doen ontluiken, op straffe van anders te verdwijnen met het geslacht, dat er van getuige was; want eene geschiedkundige volksoverlevering bestaat er niet.

Het is opmerkenswaardig, dat dit groot feit [70]gewoonlijk eene nederlaag is. De reden ligt voor de hand12.

Voor krijgshaftige volken is de zegepraal hunner vorsten iets zeer natuurlijks en gewoons, terwijl hunne nederlaag ondenkbaar is.

Hiertegen komt de gekrenkte volkstrots in verzet; hij tracht de nederlaag te verbloemen door den tegenstand zoo heldhaftig mogelijk op te hemelen, den roem der weerpartij echter te verkleinen door de overwinning aan de overmacht ofwel aan verraad toe te schrijven13.

Stappen wij over tot het tweede punt.

De zucht om de daden van zulk een geschiedkundigen held breeder uit te meten en in een bovennatuurlijk licht te plaatsen heeft de versmelting ten gevolge van de historische sage, waarvan wij hierboven spraken, met de mythische of heroïsche, d. i. met overleveringen van goden en halfgoden uit een ouder tijdperk, overleveringen, die in den grond niets anders zijn dan eene dichterlijke verpersoonlijking der natuurkrachten.

De neiging tot het bovennatuurlijke is eigen aan de volken, welke nog op den eersten trap der beschaving staan. Ziet men dit niet bij de wilde stammen, die [71]vrije kinderen der natuur, ja bij sommige eenvoudige landlieden uit onze onmiddellijke omgeving? Zoo spreekt, om maar één voorbeeld te noemen, Gustave Aimard in een zijner boeiende verhalen van zijne persoonlijke kennismaking met een Indiaansch opperhoofd, die maar niet kon gelooven, dat Napoleon I gestorven was. Immers de zon sterft nooit, en de groote sachem der blanken was voor hem een zoon der zon en diende bij gevolg onder de goden gerangschikt te worden.

Aimard voegt er bij, dat ongetwijfeld menig Fransche landman in die meening deelde.

Het derde bestanddeel is eindelijk de dichtkunst, welke de daden van den zoo vergoddelijkten held met omstandigheden van eigen schepping opsmukt en somtijds aan hoogere, zedelijke eischen voldoening geeft.

Passen wij deze beginselen op het Beowulfepos toe.

Onze taak zal zijn aan te toonen, dat er een geschiedkundige Beowulf bestaan heeft, op wien de daden van eenen heros, Beowa geheeten, zijn overgebracht.

De geschiedkundige grond van den Beowulf is eene nederlaag en wel de inval, welken de Deensche koning Chochilaicus in 515 in de gouw der Hattuarische Franken ondernam.

In ons epos wordt ook gewaagd van andere gebeurtenissen, welke, blijkens het boven gezegde omtrent het volksepos, van geschiedkundigen aard moeten zijn.

Wij bedoelen namelijk den oorlog met de [72]Zweden, waarvan geen geschiedkundig getuigenis bestaat; doch deze oorlog komt hier niet in aanmerking, daar Hygelac en niet Beowulf er de hoofdrol speelt, zoodat deze strijd niet de aanleiding kan zijn geweest tot het ontstaan van het gedicht.

De Frankische kroniekschrijvers hebben gelukkigerwijze den strooptocht van Chochilaicus aan de vergetelheid ontrukt.

Het bericht van Gregorius van Tours, III, 3, luidt als volgt:

«Na dit alles randen de Denen onder hunnen koning, Chochilaicus geheeten, over zee Gallië aan met eene vloot. Na aan wal gestapt te zijn verwoesten zij een pagus (gouw) van Theodoriks gebied, zij maken gevangenen en bereiden zich om naar hun vaderland terug te keeren, na de schepen zoowel met de gevangenen als met den overigen buit te hebben beladen.

Hun koning was op den oever neergezeten in afwachting dat de schepen in volle zee waren, om daarna zelf te volgen.

Toen dit aan Theodorik bericht werd, nl. dat zijn rijk door de buitenlanders verwoest werd, zond hij zijnen zoon Theodebert naar die streken af met een groot leger en eene groote oorlogstoerusting.

Deze versloeg, na den koning gedood te hebben, de vijanden in een scheepsgevecht en gaf den ganschen krijgsroof aan de landzaten terug.»

De andere Frankische bron, Liber Historiae (Gesta regum Fraticorum,) zegt hetzelfde op beknopte wijze en duidt tevens de streek aan met den naam van pagus Hattuarius.

De koning der Franken, waarvan sprake is, is Clovis’ oudste zoon, Theodorik I van Austrasië, de held van meer dan een epischen zang. [73]

Om hem te onderscheiden van den Oost-Gotenkoning Theodorik den Groote, werd hij Theodorik de Frank of de Huge geheeten, en als zoodanig verschijnt hij onder den naam van Hug-Dietrich in de Duitsche heldensage.

Daar noch Gregorius van Tours noch zijne opvolgers eenige schriftelijke oorkonde omtrent Clovis’ zonen ten dienste stond, moeten zij deze wetenschap uit de epische overlevering der Franken opgedaan hebben14.

Dit wordt nog bevestigd door het volgende bericht, dat toevalligerwijze in een handschrift van Phaedrus uit de 10^e eeuw is opgenomen:

In de 9^e en 10^e eeuw waren nog in een eiland, aan de Rijnmonding gelegen, reuzig groote beenderen te zien, welke naar het volksgeloof aan koning Hunglac, waarvan wondere zaken verteld werden, zouden hebben toebehoord15.

Het staat dus vast, dat deze strooptocht der Denen zulken diepen indruk op de overwinnaars had [74]te weeg gebracht, dat de herinnering ervan na vier eeuwen nog niet was uitgewischt.

Doch overweldigend moet de schok dier nederlaag geweest zijn op het gemoed der Denen, daar zij het aanzijn schonk aan den Beowulf.

En inderdaad het verhaal van den Frankischen geschiedschrijver stemt in de hoofdlijnen overeen met de beschrijving, welke het epos ons op meer dan eene plaats geeft van de nederlaag der Deensche Gooten onder hunnen koning Hygelac, een naam, die volgens de wetten der woordafleiding aan Chochilaicus beantwoordt.

Het spreekt van zelf, dat de geprikkelde eigenliefde van het volk deze nederlaag met de schoonste kleuren heeft afgemaald, zoodat Hygelac slechts voor de overmacht zwichtte, en zijn neef Beowulf, met de wapenrusting van dertig Franken beladen, in zee sprong, nadat al zijne aanvallers in het stof hadden gebeten.

Is Hygelac dus een geschiedkundig persoon, dan staat niets in den weg om ditzelfde van zijnen moedigen neef Beowulf aan te nemen, juist wegens zijne verhouding tot den historischen oom; ofschoon geen ander, noch geschiedkundig noch dichterlijk gedenkschrift, buiten ons epos van hem gewaagt.

Dat het gedicht de overwinnaars onder vier verschillende benamingen aanduidt, legt geenen onoverkomelijken hinderpaal in den weg; immers Friezen, Hetwaren, Franken en Hugen zijn in den grond een en hetzelfde volk.

Hugen is de naam, welken de Noordsche volken van de 6^e tot de 11^e eeuw aan de Franken toekenden. Eigenlijk heetten zoo de bewoners van Hugmerki «de mark of het grensgewest der Hugen», op de grenzen van Saksen en Friesland; daarna werd de [75]naam door de Saksen en Scandinaviërs aan de Franken in het algemeen gegeven16.

De Pagus Hattuarius behoorde tot Friesland, dat zich in den breeden zin van het woord van af de grenspalen van Denemarken tot aan de Scheldemonden en de poorten van Brugge uitstrekte.

Deze streek maakte deel van het rijk der Ripuarische Franken, zoodat de Hetwaren onder aardrijkskundig oogpunt Friezen en onder staatkundig Franken heeten17.

Leo plaatst de gouw der Hattuariërs op den rechter oever der Maas, langs beide zijden der Niers; dus in de omstreken van Kleef, Gelder en Meurs, zooals Müllenhoff zegt.

Hygelac was derhalve met zijne vloot tot zoover doorgedrongen, en deze overrompeling van de binnenlanden door middel van de riviermondingen bleef in ’t vervolg de krijgskunde der Noormannen.

Welk is de mythische kern van de Beowulf-heldensage?

Vooraf zij opgemerkt, dat wij het stelsel uiteenzetten, zooals het door Ettmüller, Leo en anderen, doch vooral door Müllenhoff is ontworpen, die zich op dit gebied vooral verdienstelijk heeft gemaakt, om er vervolgens eenige kantteekeningen aan toe te voegen. [76]

Wij hebben er reeds op gewezen, dat Müllenhoff bij de Angelsaksen eenen alouden, mythischen held aanneemt, Beów(a) of Beáw(a) genaamd, den overwinnaar van Grendel, welke later met den geschiedkundigen Beowulf versmolt; zoodat de daden van Beówa op Hygelacs neef werden overgebracht.

Daar Müllenhoffs betoog ingewikkeld en niet al te helder is, zullen wij achtereenvolgens de volgende vragen beantwoorden:

Heeft er een halfgod Beowa bestaan; was hij door de Angelsaksen gekend; heeft hij Grendel overwonnen, en kan men bewijzen, dat deze Beowa in den held van ons epos is schuilgegaan?

I. Van de Angelsaksische koningen, die in Engeland na de volksverhuizing regeerden, zijn geslachtslijsten tot ons gekomen, waarvan sommige van Engelsche andere van Scandinavische herkomst zijn.

Al deze genealogieën komen hierin overeen, dat zij tot den god Wodan, den stamvader der Angelsaksische koningen, opklimmen.

In sommige echter, onder anderen in de Saksenkroniek, zijn nog eenige namen als voorvaders van Wodan toegevoegd; de lijst begint met Sceaf, dan volgt Sceldwa (of Scyldwa), dan Beaw (elders Beawa, Beow, Beowa geheeten) en zoo verder tot aan Wodan, terwijl ook Heremod en Geát genoemd worden.

Welnu deze Sceaf is, als voorvader van den door de Duitsche volken als hun stamvader beschouwden Wodan, reeds daardoor zelf een mythisch wezen.

Dit blijkt nog uit andere berichten; volgens deze zouden de Saksen naar Sceaf genoemd en zijn zoon Scyld de eerste bewoner van Germanië geweest zijn; terwijl aan de negen zonen van zijnen kleinzoon Beovinus alle Germaansche volken langs Oost- en Noordzee het ontstaan te danken hebben. [77]

Van Sceaf gaat ook de sage uit van het geheimzinnige schip, waarin hij als kind werd uitgezet op eene korenschoof, te midden van wapens en kleinoodiën.

Schip en garve zien op zeevaart en akkerbouw, wapens en kleinoodiën op krijg en koninkschap; van Sceaf dagteekent dus de eerste beschaving der Germaansche kustbewoners.

Doch niet alleen Sceaf is een mythisch wezen, maar ook zijne twee nakomelingen Scyld en Beowa.

Het zijn slechts mythische uitbreidingen van de natuur van Sceaf, die zijne beteekenis verder uitwerken en in wezenlijkheid niets anders zeggen dan hetgeen Sceafs mythos reeds te kennen geeft; want vader en zoon zijn in de godenleer doorgaans verschillende namen van een en hetzelfde wezen.

Dit leert ons de ontleding van de namen: Scyld, Sceldwa, Scyldwa is de «schermheer, de met het schild dekkende» en vertegenwoordigt het koninkschap.

Beá van de wortel bhu «zijn, wonen, worden, wassen,» verpersoonlijkt het vreedzame verblijf in woningen18.

Wat nog pleit voor de eenzelvigheid van Sceaf en Scyld is, dat in ons epos de sage van Sceafs scheepvaart op den zoon is overgebracht.

Ten slotte kunnen wij ons beroepen op eene geschiedkundige getuigenis, waaruit blijkt, dat Geát, een der voorloopers van Wodan, als eene godheid werd aangemerkt: [78]

Kurth, blz. 92, geeft de volgende aanhaling: quem Getam jamdudum pagani pro Deo venerabantur. (Asser, De rebus gestis Aelfredi in Script. Rer. Brit. blz. 468.)

II. Was deze Beaw, wiens mythisch karakter ons gebleken is, in Engeland inheemsch?

Het antwoord moet bevestigend luiden, immers de geslachtslijsten, welke van zijn bestaan getuigenis afleggen, behooren alle oorspronkelijk in Engeland thuis, daar de Scandinavische genealogieën op de Angelsaksische leest geschoeid zijn19.

Doch een bewijs, dat den doorslag geeft, vindt Müllenhoff in eenige Engelsche plaatsnamen, welke in oude oorkonden voorkomen: Beowan hamm «Beowa’s hoeve», Grendles mere «Grendels meer», Grindles bec «Grendels beek», Grindeles pytt «Grendels moeras», en Béas brôc «Beaws broekland.»

Deze plaatsnamen zijn het stelligste bewijs, dat het geloof aan eenen heros Beowa in zuidelijk Engeland bij het volk algemeen verbreid was.

III. Deze Beowa werd door de Angelsaksen vereerd als de dooder van het watermonster Grendel.

Hoe weet Müllenhoff dat? Hier ligt juist de knoop; immers aan te nemen, dat Beowa Grendel doodde, enkel en alleen omdat Beowulf dit in het epos doet, en van den anderen kant, dat Beowulf een mythische held is geworden, omdat er een mythische Grendeldooder Beowa bestond: dit zou een goochelkunstje zijn, dat men in de redeneerkunde met den deftiger naam van petitio principii bestempelt. [79]

Het afzonderlijk voorkomen van plaatsnamen als Beowan hamm en Grendles mere geeft ook geene uitkomst; wél, indien de twee namen te zamen voorkomen, want dan is men gewettigd een oorspronkelijk verband tusschen Beowa en Grendel aan te nemen.

Dit nu is gelukkigerwijze het geval, en hier ligt dus het zwaartepunt van Müllenhoffs gezamenlijk betoog.

IV. Eene opgave van het hoogste belang is vast te stellen, dat deze Beowa zich in den geschiedkundigen held heeft opgelost; zoo niet, dan zijn al de tot hiertoe verkregen uitkomsten doelloos.

Men diene in het oog te houden, dat in ons epos twee personen den naam van Beowulf dragen: Beowulf de Deen, welken wij door Beowulf¹ voorstellen en die, als zoon van Scyld en als grootvader van den Deenschen koning Hrodgar, alleen in de Inleiding verschijnt, en Beowulf de Goot of Beowulf², de held van het gedicht.

In Beowulf¹ steekt de Angelsaksische heros. Door invloed van Beowulf² werd in plaats van Beow, zooals het had moeten zijn, Beowulf¹ geschreven, welke naam buitendien er op gelijkt.

Dit volgt onmiddellijk uit de vergelijking van de boven genoemde koningslijsten met Hrodgars stamboom in de inleiding van het gedicht. Hrodgars voorouders zijn: Sceaf, Scyld, Beowulf¹.

Deze trits namen is, met uitzondering van den 3^den, identisch met Sceaf, Scyldwa, Beow uit de Angelsaksische genealogieën; dus is Beowulf¹ voor Beow verschreven.

Doch nog meer, de sage van den mythischen Sceaf ontmoeten wij insgelijks in het epos, ofschoon op Scyld toegepast; een bewijs dat wij in den grond met een en dezelfde lijst te doen hebben. [80]

Daaruit moet men besluiten, dat het gedicht den stamboom der Angelsaksische koningen aan het Deensche vorstenhuis heeft toegekend.

Müllenhoff schrijft deze overdrage toe aan de gelijkheid van naam tusschen den Scyldwa of Scyld der Angelsaksen en den eponymus of naamgever der Deensche koningen, welke Scyldingen d. i. «afstammelingen van Scyld» zijn bijgenaamd.

De rest der redeneering is klaar. Daar de mythische Beow, de dooder van Grendel, in het epos voorkomt, doch zonder vermelding van zulk wapenfeit, hetwelk integendeel aan Beowulf² wordt toegeschreven, zoo ligt het voor de hand, dat zijne daden op Beowulf² zijn overgebracht.

Zoo werd de halfgod, wegens de overeenkomst van naam, vereenzelvigd met den geschiedkundigen neef van Hygelac.

V. Welke dichterlijke opvatting der natuurkrachten ligt aan dezen Beowa-mythos en bijgevolg aan Beowulf² ten grondslag?

Beowulf is de lichtheros, welke in ’t voorjaar de overstroomende zee terugdrijft, doch bij het aanbreken van den winter verdwijnt.

Müllenhoff verklaart deze voorstelling als volgt:

Drie groote heldendaden van Beowulf dragen een mythisch karakter:

1^o De zwemwedstrijd met Brecca, waarin Beowulf den 7ⁿ dag het land der Finnen d. i. Lapland bereikt.

Hij is bijgevolg den poolstroom te gemoet gezwommen en kan diensvolgens als een mythisch wezen opgevat worden, dat in zijne jeugd, d. i. in het voorjaar de winterstormen der zee overwint.

De zee is door zijnen tegenstander, Brecca, vertegenwoordigd. Immers Brecca «die door de golven breekt» is vorst der Brondigen d. i. de branding. [81]De naam zijns vaders Beánstan hangt samen met bauni «walvisch».

2^o Op zijnen mannelijken leeftijd bekampt Beowulf den reus Grendel en dezes moeder.

Nu is hij het goddelijke wezen, dat den mensch tegen watermonsters d. i. de stormige zee beschermt; Grendel en diens moeder stellen de wilde Noordzee voor.

3^o Na eene vijftigjarige vreedzame regeering doodt de vergrijsde held den draak, doch niet zonder zich van zijne schatten meester gemaakt te hebben.

De draak beteekent dikwerf een vernielend stroomend water en verbeeldt hier de overstroomende Noordzee in den herfst na den rustigen zomertijd.

De zonneheros schenkt de schatten van den bodem aan de menschen, doch zijne macht loopt ten einde, want de noordsche winter staat voor de deur.

VI. Müllenhoff gaat nog verder en ziet in Beowa-Beowulf den god Ing d. i. Freyr, den stamvader der Ingaevonen, of beter Niordr en Freyr, vader en zoon. Immers Freyr heet ook Yngwi, Yngwifreyr.

De Ingaevonen waren, volgens Tacitus, de volken, welke aan de kust der Noordzee leefden «proximi Oceano Ingaevones»; hiertoe behoorden dus ook de Angelen en Saksen.

Freyr beschermt oogst, handel en scheepvaart; hij verslaat Beli, den zoon van den zeereus Gymir, met een hertegewei, dat deze dieren in de lente afleggen; hij maakt door zijne zege de zee weder bevaarbaar en verdrijft de den menschen verderfelijke reuzenmachten.

VII. Ten slotte zij nog opgemerkt dat de Beowa-mythos den Angelsaksen in hun oorspronkelijk verblijf op het vasteland d. i. in Sleeswijk-Holstein [82]bekend was en van daar naar Engeland werd overgeplant.

Wortelde hij zich daar vast, alvorens hij op Beowulf werd overgedragen, zooals Müllenhoff meent; ofwel had, volgens Symons, ten Brink en anderen, de versmelting reeds in Denemarken plaats; ziedaar eene twistvraag, welke wij in het midden laten.

Volledigheidshalve zij enkel nog bijgevoegd, dat Mannhardt, Simrock en Nathanaël Müller zich niet voor een Freyr—maar voor een Thorheld uitspreken; de laatste onderscheidt buitendien tusschen Beowulf¹, die als derde bijgestalte van Sceaf den god Wali, en Beowulf², die alleen Thor voorstelt.

Na Müllenhoffs stelsel uiteengezet te hebben is het zake van er eenige beschouwingen aan toe te voegen; immers ieder niet-mytholoog zal erkennen, dat de aangevoerde bewijzen op geene volslagen zekerheid, maar hoogstens op waarschijnlijkheid kunnen aanspraak maken.

1^o Verschillende geleerden, onder anderen Symons, zien in Beowulf enkel en alleen eenen heros; zoodat het overbodig is, tot eenen vermenschelijkten god zijne toevlucht te nemen.

2^o Indien de naam van Beowulf² den halfgod Beowa verkeerdelijk tot Beowulf¹ herdoopt heeft, dan mag men zich afvragen, waarom die terugwerking zich maar binnen zekere grenzen heeft doen gevoelen, daar Sceaf, Scyld en Beowulf¹ alleen de voorvaders van de Deensche koningen en niet van Beowulf² geworden zijn.

Of zou dit pleiten voor eene Deensche herkomst van den eersten zang?

Dat die invloed op zoo’n goeden weg is blijven steken, is des te meer te verwonderen, als men nagaat, dat niet Hrodgar maar Beowulf² identisch is met Beowulf¹, ten minste volgens Müllenhoff. [83]

3^o Indien de Beowa-mythos zoozeer verspreid was in Engeland, waarom bewaart de Wīdsīdh er dan het zwijgen over?

4^o Als men de volksheldendichten beschouwt, komt men tot de ervaring, dat het mythisch wezen van den held langzamerhand in de schaduw is gedoken, terwijl zijn menschelijk karakter in gelijke mate op den voorgrond treedt. Dit neemt nochtans niet weg, dat er kenmerken gebleven zijn, die den vroegeren halfgod verraden.

Zoo zien wij in de Ilias, dat Achilleus met de goden omgaat, dat hij onkwetsbaar is en daarenboven eene godin tot moeder heeft.

Eenige overgebleven mythische trekken zijn ook in het Duitsche Nibelungenlied waar te nemen, om niet te spreken van de Noordsche overlevering, waar het mythische bestanddeel overwegend is. Sigfried is onkwetsbaar, evenals Achilleus, en beschikt over de onzichtbaar makende tarnkappe.

Indien bijgevolg Beowulf oorspronkelijk een hooger wezen is, dan moeten wij den vinger kunnen leggen op eenige sporen van die oude opvatting.

Dit nu is niet het geval, integendeel wij vinden ons in een geheel en al menschelijk midden verplaatst, al de daden en roerselen getuigen dit eene: homo sum!

Of moet Beowulfs bovenmatige kracht, welke tegen die van dertig man opwoog, moet zijne bedrevenheid in het zwemmen, waardoor hij eerst tot in het hooge Noorden doordrong en later van Nederland uit Jutland bereikte, als mythische trekken worden beschouwd, daar zij het vermogen van een gewoon sterveling te boven gaan?

Dit schijnt mij niet aannemelijk, immers deze groote lichaamsgaven maken juist van Beowulf den [84]held, maar stempelen hem daarom nog niet tot een mythisch wezen, tot eenen halfgod.

Immers de held van het epos kenmerkt zich door daden, die van het treurspel door hartstochten, welke het gewone peil verre overschrijden.

Daar Beowa Grendel doodde en als zoodanig alleen vereerd werd, zou men met recht bij de beschrijving van dien kamp eenig mythisch spoor verwachten; doch vruchteloos, tenzij men de handschoen voor zoo iets houde!

Beowulfs gevecht in de onderzeesche woning met Grendels moeder draagt eerder eene phantastische dan wel mythische kleur, en ik zou ook geneigd zijn, dit van den kamp met den draak aan te nemen, zoo niet de draak in tal van mythen eene rol speelde.

Wij trekken hieruit het besluit, dat geen mythische trek in het epos is aan te wijzen buiten den draak, welke onmetelijke schatten bewaakt; want al doemen er ook andere gestalten in op als Sceaf, Sigmund, Hama, Weland, die allen oorspronkelijk mythische wezens zijn, geen dier personen behoort tot de kern van de Beowulf-sage.

Nochtans komen wij hiermee niet veel verder, daar, zooals blijkt uit de plaatsnamen, alleen Grendel, doch niet de draak, iets met den Beowa-mythos te maken heeft.

5^o Wij hebben gezien, dat de twee te zamen behoorende plaatsnamen Beowan hamm en Grendles mere de spil zijn, waarop heel het betoog van Müllenhoff draait.

Ontbreekt die overeenstemming, dan blijft het nog altoos waar, dat een heros Beowa bestaan heeft; doch of die in eenig verband staat met Grendel en bijgevolg met Beowulf, kunnen wij alsdan uit niets afleiden, of het zou uit eene verre overeenkomst van naam (Beowa, Beowulf) moeten zijn. [85]

Men ziet, hoe Müllenhoffs stelsel, al vormt het ook een afgerond en scherpzinnig geheel, op de punt eener naald is opgetrokken.

Jammer dat deze zwakke steun dan nog wordt omgeknipt door Thomas Miller in The Academy (1894, 12 May).

Hij toont aan, dat in de plaatsnamen bowan hammes en grendles mere, welke in het «Cartularium Saxonicum» n^o 677 voorkomen, Grendel niet een eigennaam maar een gemeennaam is, welke drain d. i. afwateringsbeek beteekent. Hij vertaalt grendles mere door the cess pool d. i. het afwateringsmeer, het turfmeer.

Miller leidt deze beteekenis van het woord af uit twee andere plaatsen van dezelfde oorkonde, waar het woord grendel alleenstaande voorkomt.

De slotsom dezer beschouwingen is, dat men tot nog toe het mythische bestanddeel der Beowulf-heldensage met geene voldoende zekerheid of zelfs waarschijnlijkheid kan aanwijzen, en dat Müllenhoffs uitspraak, op het zachtst uitgedrukt, voorbarig mag heeten, wanneer hij zegt:

«Es ist nicht zu bezweifeln dass die Angeln und Sachsen, die sich in England niederliessen, den mythus vom kampf mit dem wasserunhold Grendel, den das gedicht dem Beowulf beilegt, ursprünglich von dem mythischen Beav ihrer genealogie erzählten.....» Men kan het Thorpe dus niet euvel duiden, als hij een loopje neemt met de Duitsche mythologen.

Het volk, wiens heldenfeiten bezongen worden, zijn niet de Denen, maar de Geátas; Beowulf², dien wij in ’t vervolg kortweg Beowulf zullen heeten, was een Geát. [86]

Welk Germaansch volk beantwoordt aan de Geátas?20

De meeningen loopen uiteen. Kemble hield de Geátas voor Angelen; Ettmüller, Thorpe en Müllenhoff voor de bewoners van zuidelijk Zweden; want de vorm Geátas stemt, volgens de woordafleiding, overeen met Zweedsch Gotar, Oudnoordsch Gautar, waardoor de bevolking van de Zweedsche landstreek Westergötland bedoeld wordt.

Leo en Bugge zien er integendeel de Jutten in, al stuiten zij ook op de spraakkundige moeilijkheid, dat de vorm «Jutten» in ’t Angelsaksisch Eótas, Jotas, (Oudnoordsch Jótar) en niet Geátas moest opleveren.

Halen wij Bugge’s voornaamste bewijsgronden aan, hoofdzakelijk ontleend aan den Zweedschen geschiedschrijver Pontus Fahlbeck, en welke mijns inziens de schaal te zijnen voordeele doen overhellen.

Een taalkundig bewijs tegenover taalkundig bewijs is het volgende: In de vertaling van Beda’s werk De Jutarum Origine geeft koning Alfred, die toch in het Angelsaksisch thuis moest zijn, den naam Jutten door Geátas weer, daar hij het Latijnsche opschrift door Of Geáta fruman vertolkt.

Uit talrijke plaatsen van het gedicht komt men tot de overtuiging, dat de Geátas een zeevarend volk zijn. Dit past geheel en al bij de Jutten, maar niet bij de Westergoten, wier hoofdnederzetting sinds alouden tijd bij Skara is geweest. Deze Zweedsche Westergoten hebben bijna geene kusten en laten [87]zich in de geschiedenis niet als eigenlijk zeevolk aanwijzen.

Geátas en Swéon (Zweden) zijn door de zee gescheiden, welke naar luid van het epos de eenige verbindingsweg moet zijn.

Welnu deze gemeenschap langs den waterweg is onvereenigbaar met de plaatselijke verhouding tusschen Westergotland en het eigenlijke Zweden, doch noodzakelijk bij de ligging van Jutland.

Hygelac, koning der Geátas, onderneemt eenen krijgstocht, naar het land der Franken; in overeenstemming hiermede beschouwen de Geátas de Franken en Friezen als hunne hoofdvijanden na de Zweden.

Dit klinkt zonderling, als er van de verre Westergoten sprake is, doch is natuurlijk, als men aan de Jutten denkt.

Bij de Frankische kroniekschrijvers wordt Hygelacs volk Dani geheeten. Dit verstaat zich gemakkelijk van de Jutten, die in de Noordsche bronnen van historischen tijd onder de Denen begrepen worden, doch niet van de Zweden.

Dat ons epos Geátas en Denen streng uit elkander houdt, vindt zijne verklaring in den staatkundigen toestand der beide volken, die elk een afzonderlijk rijk uitmaakten.

B. ten Brink neemt eene afzonderlijke stelling in. Voor hem zijn de Geátas noch Angelen, noch Zweden, noch Deensche Jutten, maar Engelsche Jutten.

Hij beroept zich op de volgende plaats van Beda: «De Jutarum origine (Deensche Jutten) sunt Cantuarii (die van Kent) et Victuarii, hoc est ea gens, quae Vectam (eiland Wight) tenet insulam et ea, quae usque hodie in provincia Occidentalium Saxonum (Wessex) Jutarum natio nominatur, posita contra ipsam insulam Vectam.» [88]

Dus Kent, Wight en de tegenoverliggende kuststreek in Wessex werden door denzelfden stam bewoond, terwijl de laatsten in Beda’s tijd nog den naam van Jutten voerden.

Deze Engelsche Jutten waren, volgens ten Brink, niet van hetzelfde bloed als de latere bewoners van Jutland. Hij veronderstelt, dat hun naam aan het land gebleven is na hun vertrek naar Brittanje, zoodat hij op de later komende Deensche Jutten overging. Deze oudste Jutten zijn derhalve de Geátas.

Er bestaat geen ernstige grond om tusschen de Engelsche en Deensche Jutten eene scheidslijn te trekken.

Much neemt aan, dat zich Jutten onder de Germaansche veroveraars van Engeland bevonden, doch hij ziet er en met hem Möller geen van de Deensche Jutten onderscheiden, maar wel hetzelfde Duitsche volk in, waarvan een deel op Jutland bleef en met de nieuw aangekomen Denen het land verdeelde.21

Of Beowulf het werk van eenen Engelschen, Deenschen, dan wel Zweedschen dichter is, blijft tot nog toe de twistappel.

Drie punten vergen vooraf de aandacht:

1^o Hoe komt het, dat de Angelen en Saksen niet genoemd worden in een in het Angelsaksisch opgesteld gedicht, dat zoovele volksnamen behelst? [89]

Hierop is nog geen bevredigend antwoord ingediend. Ten Brink geeft de volgende verklaring: Toen de gebeurtenissen plaats grepen, welke het ontstaan zouden geven aan Beowulf, was een groot deel der Engelsche stammen reeds naar Brittanië vertrokken. Van hen, die in het vaderland waren gebleven, waren de meesten reisvaardig en dachten alleen aan de nieuwe woonstede.

2^o Daar de Geátas herdacht worden in een Angelsaksisch gedicht, staan wij voor het verbazende feit, dat vreemdelingen bezongen worden in een nationaal epos.

Deze moeilijkheid valt weg, als men zich te binnen brengt wat boven gezegd werd, dat zich onder de uitgewekenen naar Engeland ook Jutten bevonden, welke, zooniet van denzelfden stam, dan toch met de Angelsaksen verwant waren.

3^o Over Deensche toestanden wordt met kennis van zaken en met belangstelling uitgeweid; immers de ligging van Hrodgars burcht niet ver van zee, de zorgvuldige beschrijving van Heorot en vooral van de omgeving, de bekendheid met de verhoudingen aan het Deensche hof, dit alles bewijst, dat de dichter de landstreek tusschen Roeskilde en Lerje, de oude zetelplaats der Deensche koningen op Seeland, met eigen oogen heeft opgenomen.

Deze getrouwheid der plaatsbeschrijving, welke men zich in de veronderstelling van een in Engeland geboren epos moeilijk kan verklaren, is een der voornaamste redenen, waarom Sarrazin in den Beowulf de vertaling ziet van een oorspronkelijk Deensch gedicht.

Thorpe kent er, schoon steunende op zwakker gronden, eenen Zweedschen oorsprong aan toe. Hij beroept zich op het vers in de Inleiding, waar gezegd [90]wordt, dat Beowulfs roem de Schedelanden d. i. Scandinavië binnendrong; waardoor de dichter te kennen geeft, dat het verhaal hem in zijn eigen «home» bereikt heeft.

Vervolgens zou het gedicht naar Engeland zijn overgebracht, alwaar het tijdens de invallen der Denen vertaald werd. Rönning werkt Thorpes opvatting verder uit.

Eindelijk hebben wij de meening van Müllenhoff en ten Brink; voor hen is de Beowulf geene vertaling, geen vreemd lettervoortbrengsel, maar een echt Oudengelsch gewrocht.

Deze laatste zienswijze vindt de meeste voorstanders.

Wij zullen de verschillende bewijsgronden niet nagaan, welke voor of tegen elk der drie meeningen zijn ingebracht, maar ons bepalen bij eene beschouwing van ten Brink, welke ons afdoende voorkomt.

De eigenschappen, waardoor de Beowulf uitblinkt, veronderstellen eenen hoogen graad van zedelijke ontwikkeling, van beschaving, welke in de 7^e eeuw en 8^ste eeuw bij geen Germaansch volk, tenzij bij de Engelschen, wordt aangetroffen en allerminst bij de Scandinaviërs (Denen en Zweden).

«Man vergegenwärtige sich doch nur den Verkehr zwischen Beowulf und dem Dänenkönige, seinem ganze Verlaufe nach, um die Ueberzeugung zu gewinnen, dass hier eine Humanität sich äussert, von der die ältere Dichtung anderer germanischer und ebenso romanischer Völker kein Beispiel bietet.»

Ten Brink merkt buitendien nog op, dat geen der verwante Scandinavische sagen den echten naam van den held kent, welke Bjólfr zou moeten luiden, evenmin als de Noordsche overlevering eenige herinnering [91]bewaard heeft van den strooptocht naar den Rijn, die den stoot gaf tot de vorming onzer heldensage.

Uit welken tijd dagteekent de vervaardiging van het Beowulf-epos? Het ligt in den aard der zaak, dat het epos slechts langzamerhand door ineensmelting van meer of minder oude zangen zijnen tegenwoordigen vorm verkregen heeft, zoodat deze letterkundige kristallisatie zich over verschillende eeuwen kan hebben uitgestrekt.

Daarom zullen wij eerst de grenzen afbakenen, waartusschen het gedicht moet tot stand gekomen zijn.

Afgezien van den Beowa-mythos kan er van het eigenlijke epos geen sprake zijn vóór 515–20, toen de inval van Hygelac plaats greep.

Van den anderen kant moet het gedicht vóór de 9^de eeuw, d. i. vóór de plundertochten der Denen in Engeland, kant en klaar zijn geweest; hoe zou men anders aan de Denen zulken lof toegezwaaid hebben?

In deze speelruimte van ruim twee en een halve eeuw valt een tijdperk uit de Engelsche geschiedenis aan te wijzen, dat onder het oogpunt van beschaving aan de voorwaarden beantwoordt, welke ons epos noodzakelijkerwijze vooropstelt.

Deze voorwaarden zijn volgens ten Brink: een volksbewustzijn, dat zich uit in het gevolgschapswezen, beschaving, verzachting der zeden, verdraagzaam samenzijn van christendom en heidendom.

Welnu aan al deze eischen voldoet de maatschappelijke toestand van het Northumberlandsche rijk in ’t begin der 7^de eeuw, onder de regeering van Eádwini. [92]

Hij was het die Bernicië en Deira tot één rijk vereenigde, zijn gezag uitbreidde, de Kelten en Schotten met goed gevolg beoorloogde, de openbare veiligheid, eene voorwaarde van alle ware beschaving, in de hand werkte en in 627 tot het Christendom overging.

Na hem bereikte Northumberland onder Oswald en daarna onder Oswiu zijne hoogste macht.

Toen vormde zich die breede epische stijl, welke in de 2^de helft der 7^de eeuw in het naburige rijk Mercië zijn beslag kreeg, vooral door toevoeging van episoden.

Het Beowulf-epos werd dus in den loop der 7^de eeuw voltooid.

Het handschrift klimt op tot de 10^de eeuw en wel tot de 2^de helft, naar ten Brink; het is het werk van twee afschrijvers, van welke de tweede, die zich vooral door het gebruik van ió in plaats van eó kenmerkt, bij het woord môste v. 1940 begint.

Het handschrift bevindt zich te Londen, in de Cottonische Bibliotheek van het British Museum.

Ziehier wat Thorpe er in zijne Inleiding over zegt:

Al de handschriften der Angelsaksische poëzie zijn van eene betreurenswaardige onnauwkeurigheid en verraden bijna op elke bladzijde de onwetendheid van eenen ongeletterden afschrijver, die (gelijk het de kloostergewoonte was) dikwijls op dictee neerschreef; maar onder de Angelsaksische handschriften mag, ik ben er zeker van, dat van den Beowulf in gemoede als het slechtste beschouwd worden, afgezien van zijnen huidigen beklaaglijken toestand, ten gevolge van den brand in Cotton House in 1731, [93]die het ernstig beschadigde, zoodat het gedeeltelijk wrijfbaar als zwam is geworden.

Algemeene Bemerkingen. De versbouw van den Beowulf is aan alle Duitsche volken gemeen en bestaat in het rijmlooze geallitereerde vers.

Het geallitereerde vers is, ten minste bij de Westgermanen, uit twee deelen nl. halfverzen samengesteld, welke door de stemrust gescheiden zijn.

Het stafrijm, dat beide halfverzen tot een geheel verbindt, brengt de eenheid tot stand.

Niet alleen de verzen, maar ook de halfverzen van denzelfden regel volgen niet altijd eenen eenvormigen rhythmus; integendeel, er heeft wisseling van verscheiden bepaalde versmaten plaats.

Zoo heerscht er afwisseling en vrijheid van beweging.

Maken we dit klaar door eene veronderstelling.

Terwijl onze tegenwoordige dichters zich doorgaans in hetzelfde stuk aan ééne verssoort houden, b. v. hexameter, alexandrijn, vijfvoetige jambe, enz., zou de Oudgermaansche zanger in den bouw zijner halfverzen nu een gedeelte van eenen hexameter gekozen hebben, dan van een alexandrijn, dan weer van de vijfvoetige jambe, enz.

Welk zijn dan de versmaten, die in het geallitereerde vers afwisselen?

Om hierop te antwoorden, behooren wij twee stelsels te onderscheiden: sommigen, waaronder Sievers, nemen twee heffingen aan voor het halfvers; anderen, waaronder ten Brink, integendeel vier.

Wij zullen in breede trekken een begrip geven [94]van beide theorieën en verwijzen voor de bijzonderheden naar de uiteenzetting door beide geleerden in den «Grundriss der Germanischen Philologie.»22

I. Twee Heffingen.

Bouw van het halfvers in ’t algemeen. Sievers onderscheidt er de volgende bestanddeelen:

1^o de beklemtoonde lettergrepen of heffingen (´); zij zijn twee in getal.

2^o de onbetoonde lettergrepen of dalingen (×).

3^o de minder betoonde lettergrepen, welke, naar gelang hunne omgeving, dienst kunnen doen voor dalingen b. v. kérkdeu̽r, of voor bijheffingen (`) b. v. wíndmòle̽n.

Het halfvers bestaat doorgaans uit vier leden, welke hetzij paarsgewijze zijn verbonden, volgens het schema 2 + 2, hetzij niet paarsgewijze, volgens het schema 1 + 3 ofwel 3 + 1.

Vandaar, wat de maat betreft, vijf verschillende grondvormen in het halfvers:

A	–́	×	|	–́	×		schema 2 + 2
B	×	–́	|	×	–́
C	×	–́	|	–́	×

D		–́	|	–́	–̀	×		schema 1 + 3
		–́	|	–́	×	–̀

E		–́	–̀	×	|	–́		schema 3 + 1
		–́	×	–̀	|	–́

Buitendien komen er nog onderverdeelingen in aanmerking, drie voor A, drie voor C, vier voor D, twee voor E.

In het Angelsaksisch komt de grondvorm A [95]het meeste voor, dan in afnemende orde B, C, D. Het minst vertegenwoordigd is E.

Het stafrijm valt op de heffingen; in ons epos gewoonlijk op de beide heffingen van het eerste, en op de eerste heffing van het tweede halfvers.

Alle klinkers allitereeren met elkander, eveneens gelijke medeklinkers, alsmede v en w, uitgezonderd de verbindingen sk, st, sp, welke noch op elkaar, noch op andere s-groepen, noch op eenvoudige s kunnen slaan.

Wie, in tegenstelling met Monsieur Jourdain, poëzie van proza weet te onderscheiden, zal bij de inzage van het epos erkennen, dat er bij de Angelsaksen eene epische taal bestond, welke zich uit de omgangstaal tot eene hoogere volmaaktheid had ontwikkeld; want hij zal, afgezien van de versmaat, geregeld terugkeerende woordfiguren, vaste uitdrukkingen en bepaalde zinswendingen aantreffen.

Wat vooral de aandacht vestigt, is het ruim gebruik, dat gemaakt wordt van het vermogen om samenstellingen te vormen, waarvan de meeste een dichterlijk beeld voor den geest roepen.

Voor bijzonderheden verwijzen wij naar het opstel van Theodor Storch, Angelsächsische Nominalcomposita. Strassburg, 1886.

Wij willen hier alleen wijzen op de bonte rij van samengestelde bijvoeglijke naamwoorden met verzwegen voorzetsel: goldhladen goudbeladen, goldhroden goudgekleed, daed-cêne daadkoen, blôd-fâg bloedbont, heoro-blâc bleek door het zwaard, zwaard-gedood, wlite-beorht met stralend aanschijn, beadu-rôf kampberoemd, beadu-scearp slagscherp, scherp tot den slag; ellen-seóc krachtberoofd, gold-wlanc goud-pronkend, headhogeong kampjong, sadol-beorht met glanzend zadel, sae-mêde zeemoede, man-thwaere menschenvriendelijk, enz.23. [100]

Een ander kenmerk van den epischen stijl is de verbazende rijkdom van zinverwante woorden om sommige begrippen uit te drukken, vooral die, welke [101]op oorlog en zeevaart, de twee voornaamste bezigheden van het volk, betrekking hebben.

Om b. v. krijgsbende, krijger, vorst, kamp, pantser, moedig, zee en schip te zeggen, beschikt het epos over tal van eigenlijke en oneigenlijke uitdrukkingen, waaruit niet alleen de woordvoorraad van het Angelsaksisch, maar ook de vindingrijkheid des dichters te voorschijn [102]treedt. De oneigenlijke uitdrukkingen bekleeden vooral eene breede plaats. Men heet ze Kenningar, eene benaming, welke aan de Oudnoordsche letteren ontleend is.

De Kenning is eene minder gewone voorstelling van een begrip, waarvoor een gebruikelijke term voorhanden is. Ziehier eenige voorbeelden:

De koning heet: goudgever, ringuitdeeler; het zwaard: kampvlam; het harnas: krijgsnet; de helm: kamphoofd; de lans: krachthout; de strijd: schildspel, zwaardstorm; het bloed: kampzweet, kampkegels (beeld aan het ijs ontleend); het schip: golfganger, kronkelsteven; het hert: heideganger; de harp: vreugdehout, enz.

Ook bij de werkwoorden komen Kenningar voor, b. v. gaan: het schild dragen, de speer dragen, den weg meten; spreken: den woordenschat ontsluiten; sterven: het menschengejubel opgeven, het gelach neerleggen, enz.

Leven, sterven, spreken, mensch, koning, zwaard, harnas, helm, schild, speer, kamp, schip en God: ziedaar de voornaamste begrippen, welke door Kenningar worden uitgedrukt.

Al de Angelsaksische werken zijn rijk aan deze woordfiguur en niet het minst de Beowulf die, volgens de door Bode opgemaakte verhouding, 9.9 Kenningar op 100 regels telt. Uit de lijsten, welke deze schrijver heeft samengesteld, zullen wij twee voorbeelden kiezen nl. krijger en zee, en tevens de ontbrekende vormen bijvoegen, ten einde den rijkdom van de epische taal in den Beowulf te toonen.

Eigenlijke uitdrukkingen voor krijger:

Cempa, wîga, ôretta (kamper); oretmaecg, hilderinc (kampheld); hererinc (legerheld); gûdhwîga (kampstrijder). [103]

Wij voegen erbij:

häledh, beorn, rinc, wer, secg, gewinna (held, strijder); thegn, magu-thegn (ridder); sige-beorn (zegeheid); magorinc (manheld); hilde-mecg, beado-rinc, gûdhrinc, headho-rinc, gûdh-beorn (kampheld); fyrd-gestealla (tochtgenoot); dryht-gesîd, dryht-guma (schaargenoot); waepned-man (wapenman).

Kenningar of oneigenlijke uitdrukkingen:

Bode haalt aan: lindhäbbend, rondhäbbend, bordhäbbend (schildhebber); searohäbbend (harnashebber); helmberend (helmdrager); scildfreca (schildwolf); sweordfreca (zwaardwolf); wîgfreca, hildfreca (kampwolf); hildehlemma (kampwilde); sceotend (schutter); -sceada (-beschadiger).

Hier behooren nog bij:

fêdha, fêde-cempa (voetkamper); byrn-wiga (harnas-kamper); freca (wolf); gûdh-freca (strijdwolf); gâr-wiga, äsc-wiga (speerkamper); lind-gestealla (schildgenoot); lind-wiga, rond-wiga, scild-wiga (schildkamper).

Eigenlijke uitdrukkingen voor zee: mere, sae, sund, holm, heàdu, brim, lagu, lagu-streàm, eàgor-streàm, êg-streàm, geofen, wäd, flôd, waeg.

Buitendien nog: brim-streàm, farodh, ford, streàm.

Kenningar voor zee.

Bode teekent aan: fîfelcynnes eard (gebied der zeegedrochten); ganotes bädh (bad der duikereend); hronrâd (walvischweg); swanrâd (zwaneweg); segelrâd (zeilstraat); ŷdha ful (der golven beker); seoledha begang (der bochten d. i. stille wateren, bereik); flôdes wylm (vloedbranding); sealt wäter (zout water); seo fealu flôd (de vale vloed); se ginna grund (de spalkende grond); gârsecg.

Deze reeds lange reeks kan nog door de volgende uitdrukkingen aangevuld worden: brim-wylm, [104]flôd-ŷdh, holm-wylm, wäter-ŷdh, saewylm (zeegegolf); sundgebland, ŷdhgebland (zeegemengel); brimlâd, lagu-straet, mere-straet (zeeweg); geswing, wälm (branding); waeg-holm (golvenzee); deóp wäter (diep water); wîd wäter (uitgestrekt water); holma gethring (zeegewoel); mere-grund (zeegrond); wäteres hrycg (waterrug); ŷdha gewealc (golfgewentel); ŷdhgewin (golfgeworstel).

De vorm, waaronder de Kenningar gewoonlijk voorkomen, is, als blijkt, de samenstelling.

Bij sommige is het rijm onmiskenbaar b. v. hranrâd, swanrâd.

Welk is de natuur der Kenningar?

Zij beperken het begrip door eene bepaalde zijde van een persoon of zaak, ééne eigenschap, één deel in het licht te stellen, hetzij door middel van ontleding, hetzij van vergelijking.

Zoo wordt de krijger door een deel zijner bewapening voorgesteld b. v. schilddrager; ziedaar de ontleding.

Wordt integendeel de aandacht getrokken op zijne strijdbaarheid, dan roept die eigenschap de vergelijking te voorschijn met den wolf, b. v. kampwolf.

De Kenningar, welke op deze laatste wijze zijn ontstaan, zijn niets anders dan een leenspreuk of metaphora; deze woordfiguur speelt dus eene groote rol in den Beowulf.

Waaraan is de veelvuldigheid van Kenningar toe te schrijven?

Eene voorname reden is, dat zij, vooral in het tweede halfvers, als stopwoorden worden aangewend, om aan de eischen van het stafrijm te voldoen.

Een sprekend bewijs hiervan levert ons de onechte plaats v. 184–87: [105]

De dichter, wiens taak het was, overgeleverde stof in overgeleverde vormen te gieten, zooals Bode zich uitdrukt, vond hier eene gewenschte gelegenheid om door het smeden van nieuwe woordverbindingen zijne kunst te toonen.

Dat nochtans de zucht om met nieuwe Kenningar te schitteren zoover gedreven werd, dat vele Oudgermaansche dichters tot hetzelfde besluit zouden zijn gekomen als Ronsard, wanneer hij zegt: «Les excellents poètes nomment peu souvent les choses par leur nom,» dat kan ik Bode niet toegeven.

Men zou diensvolgens moeten aannemen, dat in die vroegste tijden reeds jacht werd gemaakt op gezochte, gekunstelde woordkoppelingen, dus ongeveer in den aard van de Précieuses, over welke Molière zich vroolijk maakt.

Dit strijdt met het karakter van het volksepos, dat juist door zijne waarheid, door zijne oprechtheid gunstig bij de latere persoonlijke poëzie afsteekt, welke doorgaans iets meer of minder conventionneels of overeengekomens vertoont. Wat zeggen buitendien de feiten?

Indien men in Bode’s lijst de Kenningar uit den Beowulf vergelijkt met die uit het volgende Angelsaksisch tijdperk, dan komt men tot de ervaring, dat daar waar er sprake is van koningsschap, krijgs- en zeewezen, slechts weinig nieuwe vormen, ten minste wat den zin betreft, zijn bijgekomen.

De voornaamste nieuwe Kenningar zijn die, welke op duivel, hel en vooral op God betrekking [106]hebben; doch zij zijn het werk van christelijke dichters en hebben niets gemeen met het volksepos.

Indien bijgevolg de latere kunstdichters, die er toch het naaste aan toe waren, een beperkt gebruik maakten van de vrijheid om nieuwe uitdrukkingen te scheppen, dan zal de onpersoonlijke Beowulf-dichter zich nog minder vrijheid veroorloofd hebben.

Daar de meeste Kenningar tot de leenspreuk kunnen herleid worden, zal de hoofdreden van hun gebruik wel in de jeugd van het volk te zoeken zijn, wiens levendige verbeelding en pas ontwaakte kunst alleen het gebruik van de leenspreuk of metaphoor mogelijk maakte.

Kinderen en weinig ontwikkelden bedienen zich bij voorkeur van deze beeldspraak.

De Kenningar beantwoorden aan de behoefte om met meer kracht te spreken.

De metaphoor of onuitgewerkte vergelijking is daarenboven de grondslag van den overdrachtelijken stijl.

Van haar gaat onmiddellijk de verpersoonlijking uit, welke gegrondvest is op de zwijgende vergelijking tusschen de onbezielde natuur en een levend wezen.

Figuren van hoogere orde zijn de allegorie en de vergelijking.

De allegorie is eene aaneenschakeling van twee of meer leenspreuken en veronderstelt bij den dichter eene letterkundige bedrevenheid, welke onvereenigbaar is met eene nog jeugdige kunstuiting.

Dit is ook het geval met de vergelijking. Zij vergt van den dichter veel kunstbewustzijn, de gave van ontleding en zelfbeheersching, want hij verlaat zijn onderwerp, om in een verwijderd, ongelijksoortig wezen eene overeenkomstige eigenschap uit te werken. [107]

Onder logisch oogpunt gaat de vergelijking de leenspreuk vooraf, maar in de werkelijkheid, in de tijdsorde heeft het omgekeerde plaats.

De eerste de beste zal zeggen: «zijne oogen schoten vuur,» bij het zien van iemand, die woedend is, zonder aan eene woordfiguur en nog minder aan eene verborgen vergelijking te denken; dit laatste is het werk van het wijsgeerige verstand, dat daarna aan het ontleden gaat.

Het is derhalve niet te verwonderen, dat wij in den Beowulf methaphoren (onder den vorm van Kenningar) en verpersoonlijkingen aantreffen, daarentegen hoogst zelden eene allegorie en eene vergelijking. Dit verschijnsel hangt samen met den toestand van de Angelsaksische dichtkunst, welke zich nog in de wieg bevond en op verre na niet de hoogte had bereikt van de Grieksche volkspoëzie.

Treden wij in eenige bijzonderheden.

De verpersoonlijking is een geliefkoosd beeld bij kinderen en ongeletterden.

Heeft een kind zich bezeerd, dan moet het «ondeugend» mes gestraft worden, wil men de waterlanders zien verdwijnen.

Voor den natuurmensch is het heelal bezield; vandaar de verpersoonlijking der natuurkrachten, vandaar ook de diersage bij de oude Germanen, voor wie er bijna geene grenslijn tusschen mensch en dier bestond.

Het is dus natuurlijk, dat het zwaard in een heldengedicht als de Beowulf zoo vaak als een bezield wezen wordt voorgesteld.

Het «verricht zijn ambt», evenals een tafelknecht; het «beslist een pleit», het «zingt een kamplied op iemands schedel», het «bijt» en «groet» den vijand, het «rukt den gedoode mede», [108]het vermaakt zich in het gevecht als bij een «spel», en de wonde, die het slaat, is de «zwaarddronk».

Hetzelfde kan van de overige wapens gezegd worden: de werpspies «vervolgt in hare vederuitrusting» den pijl, evenals een havik de weerlooze vogels, en het schild, dat met de lans geslagen wordt, «antwoordt aan de schacht».

Dit verklaart ook, dat sommige zwaarden van helden als personen gedacht worden, die hunnen eigen naam voeren. Unferds zwaard heet Hrunting, dat van Hun Lafing en van Beowulf Nageling24.

De allegorie is schaars vertegenwoordigd en strekt zich bovendien bijna nooit over meer dan twee termen uit.

Het schip is het zeeros (saegenga), dat aan het anker rijdt; het woord is het staal, dat de borst doorbreekt; het ijs is de waterboei, welke God losmaakt; de dood is de slaap van het lichaam, dat op het rustbed sluimert.

Deze laatste plaats (Vert. 1020–22) is nochtans onzeker.

Het gedicht biedt slechts één voorbeeld aan van eene breed uitgesponnen allegorie, welke de kunstenaarshand verraadt. (Vert. 1776–81).

De bekoring wordt er voorgesteld onder het beeld van eenen sluipmoordenaar, die door middel van eenen pijl den slapende onverhoeds wondt, niettegenstaande dezes wapenrusting; terwijl de wachter, het geweten, is ingesluimerd.

Doch hier bevestigt de uitzondering den regel, [109]want deze plaats is buiten allen twijfel aan de inlassching van eenen kloosterling toe te schrijven.

Dat somtijds onvereenigbare begrippen tot eene allegorie verbonden worden, kan, de onvolkomenheid der dichtkunst in aanmerking genomen, geenen aanstoot geven.

Ziehier eenige staaltjes:

seo beado-leóma bîtan nolde: de kampvlam wilde niet bijten. v. 1524.

hine sorh-wylmas lemede tô lange: de zorggolven hadden hem te lang verlamd. v. 905.

him hilde-grâp heortan wylmas, bân-hûs gebräc: de kampgreep verbrak hem des harten golvingen, het beenderhuis. v. 2508–9.

De vergelijkingen zijn dun gezaaid en worden daarenboven niet volgehouden, maar zoo kort mogelijk als in de kiem aangeduid. Men oordeele:

«Het schuimhalzige schip ging over de golfzee, gelijk aan eenen vogel».

«Ieder van de nagels was op staal gelijkend».

«Uit Grendels oogen ging een ongure schijn, gelijk aan eene vlam».

«Het zwaard bliksemde, evenals de hemelfakkel helder aan de transen schijnt».

«Het zwaard versmolt geheel en al, gelijk het ijs, wanneer de Alvader den band van de vorst losmaakt».

De schoonste vergelijking prijkt in het Finnsburglied:

«Het zwaardgebliksem rees, even alsof de heele Finnsburg in lichterlaaie stond».

Welk verschil tusschen de zeldzame, stamelende vergelijkingen van den Beowulf en de talrijke, breed aangelegde en meesterlijk afgewerkte beelden van de kunstgezinde Grieken! [110]

De meerderheid van deze laatsten blijkt ook uit de schilderende bijvoeglijke woorden.

Niet dat het gedicht geene echt teekenachtige epitheten of bijbenamingen heeft aan te wijzen, maar de groote massa mist die aanschouwelijkheid en evenredigheid, welke wij bij Homeros bewonderen. En met reden: het zelfstandig naamwoord blijft, zoodat de vergezellende bijbenaming eene zekere maat moet houden, waartoe zich de wilde verbeelding van het Noorden moeilijk kon plooien. De Kenningar daarentegen laten volle vrijheid toe.

Vandaar dat de Beowulf in evenredigheid arm is aan epitheten, maar rijk aan Kenningar, terwijl zich het tegenovergestelde bij Homeros voordoet.

Zelfs is het geval niet zeldzaam, dat een Kenning uit den Beowulf in de Ilias aan eene bijbenaming beantwoordt, b. v. Ποντοπόρος, het zeedoorschrijdend schip, zegt hetzelfde als saegenga, ŷdhlida: zeedoorschrijder, golvenganger.

Voor meer zulke overeenstemmingen raadplege men Bode, die er eenige voor schip en wapen opsomt.

De vorm der schilderende bijbenamingen is de samenstelling; zij bieden zich alweer hoofdzakelijk aan bij alles wat op oorlog en zeevaart betrekking heeft, nochtans niet bij het begrip zee, dat door de Kenningar ruimschoots uitgebeeld is.

Het zou ons te ver leiden, moesten wij al de epitheten opsommen; zij komen in hoofdzaak in de volgende gevallen voor: Zij betitelen den vorst op vereerende wijze, geven den moed te kennen van den krijgsman (dit zijn de talrijkste), ofwel de uitputting van den gewonde, zij schilderen het oorlogspaard en de wapens, vooral zwaard en harnas.

Kiezen wij de bijbenamingen van zwaard en schip. [111]

Het zwaard is blôd fâg: bloedgepurperd, swât-fâg: zweetgepurperd, fŷr-heard: vuurgehard, graeg-mael: grauwgeteekend, hring-mael: ringversierd, morgen-ceald: morgenkil (na nachtelijke tochten), wreodhen-hilt: met gewonden gevest voorzien, wunden-mael: met kronkelende teekens voorzien, wyrm-fâh: glanzend door slangversieringen.

Eenige bijbenamingen van schip hoeven voor die van Homeros niet onder te doen:

fâmig-heals: schuimhalzig, wunden-heals: kronkelhalzig, sîd-fädhme: ruimboezemig, nîw-tyrwed: nieuw-geteerd, sae-geáp: zeeruim (ruim genoeg om zee te bouwen).

De levenlooze natuur is zeer karig bedeeld; het veld is maar eens betiteld met wlite-beorht: glansstaltig.

Wij hebben nog op twee soorten van staande uitdrukkingen te wijzen, welke ook een kenteeken van de dichterlijke taal zijn:

Samenkoppelingen van twee woorden door middel van het voegwoord en, om een verband of eene tegenstelling uit te drukken, in den aard van onze tegenwoordige Nederlandsche stafrijmen. b. v. leóht and lîf: licht en leven, wordum and weorcum: met woorden en werken, hand and rand: hand en schild, leóf and lâdh: lief en leed, îdel and unnyt: ijdel en onnut, frôd and gôd: vroed en goed, habban and healdan: hebben en houden, singan and secgan: zingen en zeggen, innan and ûtan: binnen en buiten.

Ten slotte merken wij nog het gebruik op van zekere wendingen om een persoon sprekend in te leiden, wendingen die schijnen als van Homeros afgekeken te zijn. Voorbeelden:

Deze epische wendingen vinden hunne verklaring in het overwegend belang, dat de jonge volken aan de bloedverwantschap hechten.

Gaan wij nu over tot een tweede bestanddeel van den epischen stijl, nl. de woordschikking.

Wij zullen ons bepalen bij de meest in het oog springende kenmerken.

De zinbouw heeft in den Beowulf iets van het werk eens beginnelings, iets dat als de tegenvoeter van de klassieke periode kan aanzien worden.

De dichter legt, vooral in beschrijvingen, zijne voorliefde voor de bijschikking aan den dag, terwijl het voegwoord niet zelden is weggelaten:

Er heerscht gebrek aan voegwoorden, vooral bij de overgangen, welke gewoonlijk door thâ (dat buitendien voor verschillende betrekkingen dienst moet doen) worden ingeleid en iets eentonigs aan het geheel bijzetten.

Treden verschillende helden op, dan blijven wij [113]dikwijls in het onzekere omtrent den persoon, op welken b. v. het voornaamwoord hij terugziet.

De ingelaschte zin of parenthese verschijnt meer dan lief is en draagt voorzeker niet bij tot den ongestoorden gang van het verhaal.

Ontkennende uitdrukkingen verschijnen er bij de vleet, ook zulke, welke tot doel hebben om met meer kracht te bevestigen (litotes).

Het eigenaardigste kenmerk van de Angelsaksische woordschikking, dat er de ziel, het wezen van uitmaakt, is het gebruik der parallelvormen of bijstellingen.

De dichter duidt met één, soms met meer woorden denzelfden persoon, dezelfde eigenschap, dezelfde handeling nog eens aan, en wel door middel van eene zinverwante uitdrukking.

In de aangehaalde beschrijving van de aanstalten tot de zeereis vinden wij de volgende parallelvormen:

Personen en zaken: kampheld, waterkundig krijger—boot, schip—strooming, zee—juweelen, weidsche kampgewaden—lieden, kampers.

Hoedanigheden:

Handelingen:

[114]

Al is de herhaling van meer of minder gelijkbeteekenende woorden slechts een eerste stap op het gebied der woordschikking, de dichter weet die vormen zoo kunstig aan te wenden, dat zij geenen onwil verwekken, maar—dank aan de Kenningar welke, door het stafrijm gerugsteund, hier vooral optreden,—aan den stijl eene eigenaardige kleur en bekoorlijkheid verleenen.

Na de taal en de woordschikking besproken te hebben, ligt het op onzen weg eens na te gaan, hoe de dichter zich, in de bearbeiding van de stof, van zijne taak heeft gekweten.

Hiertoe onderscheiden wij verhaal, redevoering en beschrijving, de drie hoofdvormen, welke bij elk letterkundig werk, en vooral bij het epos, in aanmerking komen. De verhaaltrant heeft iets onbeholpens, hij is onsamenhangend en duister.

Verschillende gebreken, waarvan sommige op rekening van het ontstaan uit afzonderlijke zangen zijn te stellen, brengen hiertoe het hunne bij.

1^o De herhalingen, niet alleen van korte plaatsen, maar ook van betrekkelijk groote gedeelten.

In de nota’s aan den voet der vertaling wordt hierop gewezen, b. v. Beowulfs voornemen om van alle wapen af te zien; de strijd met Grendel; het gevecht op den bodem van het meer.

Deze twee wapenfeiten worden, na in ’t breede beschreven te zijn, nog tweemaal opgedischt, eerst aan Hrodgar, daarna aan Hygelac.

2^o De onderbrekingen van ’t verhaal, hetzij door christelijke, vaak onnoozele overwegingen; hetzij door herinneringen aan oorlogen en oude sagen; hetzij door toespelingen op de te volgen ontknooping.

3^o Gebrekkige overgangen, zoodat de dichter soms met de deur in het huis valt, b. v. Grendels en [115]Beowulfs optreden, de sage van Sigmund en Heremod, en vooral die van Thrydo.

4^o Tegenspraak.

Voor dit punt alsmede het volgende zie men de nota’s, waar al de gevallen vermeld worden.

5^o Toespelingen op gebeurtenissen, die niet in het gedicht behandeld worden.

6^o De ontknooping is, in vergelijking met wat voorafgaat, gewoonlijk te kort. Men zou zeggen, dat de dichter zich niet de moeite wil getroosten van er langer bij te verwijlen.

Sceaf-episode:

Brecca-episode:

Sigmund-episode:

Finn-episode:

Headobarden-episode:

[116]

Heardred-episode:

Zweden-episode:

Gaan wij over tot de redevoeringen. Hieraan is geen gebrek, eenige zelfs zijn van langen adem. Het zal wel niet noodig zijn de verschillende omstandigheden na te gaan, waarin hun eene plaats wordt ingeruimd, immers de lezing van het gedicht geeft daarover eene uitkomst.

In een mannelijk epos als de Beowulf is hunne rol bij de gevechten van zelf aangewezen, en wel vóór, gedurende en na den strijd.

Eene afzonderlijke vermelding verdient de uitdagingsrede vóór den strijd, waarin de held zich groote daden voorneemt; zij draagt den naam van gilp-cwide: trotsrede. Uitdagende woorden moeten bij het volk gebruikelijk zijn geweest, alvorens den strijd aan te binden; want anders zou Beowulf vóór den drakekamp niet gezegd hebben, dat hij van alle tartende taal afziet.

Daarom wordt de held, die aan vele gevechten deelgenomen heeft, geheeten gilp-hläden, d. i. met trotstoespraken beladen.

Wijzen wij op eenige voorbeelden.

Beowulf zegt tot Hrodgar, op Grendel doelende:

Bij ’t slapen gaan onmiddellijk voor Grendels aankomst spreekt hij zijne mannen toe: [117]

Alvorens in ’t meer te springen neemt hij afscheid en besluit met de stoute taal:

Hiertoe behooren ook de bedreigingen, welke Ongentheow de in ’t Ravenbosch gevluchte Gooten toestuurt:

Opmerkelijk is het, dat de helden vóór het gevecht elkander niet de bekende en zoo natuurlijke Homerische scheldwoorden naar het hoofd werpen. Hunne noordsche, in zich zelf gekeerde natuur was daartoe te ernstig. Al zet Beowulf dan ook aan zijnen vuistgreep geen klem bij door eenige krachtige uitdrukkingen, zijn vastberaden besluit staat daarom niet minder pal, en de dichter verzuimt niet ons op dat hardnekkig voornemen te wijzen.

Somtijds dient de redevoering om herinneringen van korter of langer dagteekening op te halen: Hrodgar herinnert aan Ecgtheóws veete met de Wylfingen, Beowulf aan de Headobarden en aan Hredel.

Rechtmatige trots op de daden der voorvaderen, welke bij Homeros’ helden zoozeer uitblinkt, spreekt zich ook uit in den Beowulf, ofschoon minder sterk. [118]

Men denke aan het antwoord, dat Beowulf aan den kustwachter geeft, en aan zijne eerste aanspraak tot Hrodgar.

Een spottende toon ligt in Beowulfs antwoord aan Unferd, doch vooral in de gilp-cwide van Sigeferd uit het Finnsburgfragment.

De elegische snaar wordt insgelijks aangeslagen in de rede van den eenzamen schatbezitter, in de Hredel-episode en in Beowulfs laatste woorden tot Wiglaf.

Slaan wij nu eenen blik op de beschrijvingen.

In dit opzicht staat ons epos beneden de Ilias.

Ten Brink zegt ongeveer als volgt: Terwijl Homeros de beelden van de buitenwereld in handeling tracht om te zetten, ons de voorwerpen aanschouwelijker maakt door te zeggen, hoe zij ontstaan zijn, zoekt het Oudengelsch epos eerder de handeling in een aantal beelden op te lossen.

En verder: Bij Homeros zijn de verschillende tijdsgewrichten vast verbonden, geen wezenlijk lid ontbreekt, de keten is gesloten, de voortduring der handeling is gewaarborgd; terwijl alleen de hoofdpunten in den Beowulf worden uitgezocht en zelfstandig, elk voor zich, geschetst.

Tot staving hiervan wijst ten Brink op de beschrijving van den overtocht naar Hrodgar (215–31). Inscheping, vertrek, reis, land in ’t zicht, uitscheping: ziedaar de vijf hoofdpunten, welke afzonderlijk behandeld worden, terwijl bijzaken, bijzonderheden en overgangen niet in aanmerking komen.

Indien men nagaat, welke onderwerpen aanleiding plegen te geven tot beschrijvingen, dan komen wij alweer tot het besluit, dat de Angelsaksen een bij uitstek krijgshaftig en zeevarend volk geweest zijn. Het is hiermee gelegen als met de Kenningar en schilderende bijbenamingen, welke om zoo te zeggen het stilzwijgen [119]bewaren over het land en zijne bekoorlijkheden. De rozevingerige Aurora der Grieken maakt geenen indruk op het gemoed des noordschen dichters. De zonsopgang wordt slechts in korte trekken geteekend:

Buiten de beschrijving van het Grendelmeer met omgeving, welke ons voor het ontbreken van verdere tafereelen schadeloos stelt, wordt de levenlooze natuur niet herdacht. Eene enkele natuurbeschrijving is aan te stippen, doch zij is het werk van den inlasscher.

De zanger verhaalt in Heorot:

Eene ruimer plaats valt aan de zee te beurt.

Wij zagen reeds Beowulfs overtocht naar Hrodgar; voegen wij er zijne terugreis bij en vooral het grootsche tooneel van den nachtelijken zwemtocht te midden der ontketende stormen en dreigende zeemonsters. Hier heeft alles reusachtige afmetingen. Het is de poëzie eens titans, de zee waardig.

Het leeuwenaandeel is nochtans voor de slagbeschrijvingen weggelegd en alles wat ermede gepaard gaat, als de onmetelijke schatten, de drijfveer tot den oorlog, waarvan het noordsche brein droomde, (men vergelijke den drakeschat 2842 vlg.), de kostbare [120]wapens, bij welker opsomming de dichter gaarne verwijlt, de lijkverbranding na den val der helden in de Finn-episode en bij Beowulfs begrafenis, de luidruchtige feestgelagen, hetzij om te verbroederen, hetzij om de overwinning te vieren.

Men verwachte zich niet op beschrijvingen als bij Homeros, die de hooge feiten van elken kamper een voor een nagaat, zoodat het handgemengel in eene rij van afzonderlijke gevechten vervalt, waarvan elk op zijne beurt samenwerkt tot den kunstvollen eindindruk van het geheel; neen, onze dichter stapt over alle bijzonderheden heen en spoedt zich naar het feit, welks uitteekening hij zich ten doel heeft gesteld.

Dit zien wij in de Zweden-episode, waar de gebeurtenissen in beknopten vorm worden opgesomd, elkander in onafgebroken gang en met versnelde vaart verdringen, om eindelijk stil te staan bij den kamp van den slagvaardigen Ongentheow met de gebroeders Wulf en Eofor, hetgeen enkel en alleen hoofdzaak is voor den dichter:

Dan onderbreekt de dichter de feiten om, gelijk zijn gewoonte is, op de gemoedsstemming van den hoofdpersoon het licht te doen vallen. Hij gaat daarna voort:

Nochtans is de indruk van meer dan eene slag-beschrijving aangrijpend, overweldigend in hare korte gespierdheid. Beowulf heeft dikwijls getrotst

Onder de strijdtafereelen spant de kamp op den bodem van het nikkermeer en de aanval op de Finnsburg ontegenzeggelijk de kroon.

De dichter veroorlooft ons tevens eenen dieperen blik te slaan in het gemoed der strijdende partijen, dank aan trekken, welke, hoe kort dan ook, getuigenis afleggen van een loffelijk streven naar zielkundige ontleding.

Nauwelijks is Grendel de troonzaal binnengetreden, of het gezicht van de slapende mannen prikkelt zijne vraatzucht en vervult hem met vreugde:

Beowulf is droef te moede, als hij Grendel eenen zijner mannen ziet verscheuren:

Grendel stuit op onvoorzienen tegenstand en het hart zakt hem in de schoenen:

[122]

De «hooggestemde» Beowulf put nieuwe kracht bij het terugdenken aan zijne uitdagingswoorden:

Tweemaal wordt gewezen op de gemoedsstemming van de zich buiten bevindende Denen:

Beowulf legt de hem aangeboren grootmoedigheid door de volgende redeneering het zwijgen op:

De verbittering der beide tegenstanders wordt in éénen regel veraanschouwelijkt:

In de slagbeschrijvingen wordt op twee bijzonderheden veel nadruk gelegd, op de vermelding der wapenen: harnas, helm, schild en zwaard, en op de «lijkschoffeerende» roofdieren.

Wij zagen reeds bij de behandeling van de dichterlijke taal, dat het zwaard met voorliefde wordt betiteld en zelfs als een levend wezen gedacht.

In het gansche leven en streven treedt het op den voorgrond.

Het is het meest gewaardeerde erfstuk; manschap wordt bewezen door de zinnebeeldige ontvangst van het wapen des vorsten (Hengest); de krijger ontvangt het ten geschenke tot loon voor zijne dapperheid [123]of andere diensten, en hij verwerft daardoor de bijzondere achting zijner makkers (de scheepswachter); wordt het uitgeleend, dan is dit een bewijs van vriendschap en hoogachting (Unferd); de held schat het zelfs zoo hoog, dat hij zich weigerachtig maakt om het aan zijnen zoon te schenken (Heorogar), en dan alleen daartoe overgaat, wanneer de jongeling in staat is het waardig te voeren (Wigstan). Het is een trouwe «krijgsvriend», dien men nooit verlaat, zelfs niet gedurende de nachtrust, en die op zijne beurt den bezitter nooit in den steek laat. Is het zwaard deugdelijk, dan is het wijd en zijd bekend en luistert het den volksstam op (Friezen).

Het is een kunstwerk, soms het gewrocht van Weland, den besten wapensmid; het is zelfs met hoogere kracht bedeeld (reuzenzwaard) en prijkt met opschrift en voorstellingen van gebeurtenissen, zoodat wij hier den vinger kunnen leggen op eene verre overeenstemming met het wonderschild van Achilleus.

Niet minder kenteekenend voor de noordsche slagbeschrijvingen is het optreden van raaf, arend en wolf.

Het zijn geene redelooze dieren meer, maar zelfbewuste wezens, die zich verheugen over den rijken oogst der dooden en elkander op het slagveld hunne indrukken mededeelen.

Welk ijzingwekkend tooneel als dat in het Finnsburgfragment!

En welke tegenstelling tusschen het aanvalligste beeld en het Tantalstooneel met al zijne verschrikkingen op het nachtelijke slagveld: [124]

Al zijn de slagbeschrijvingen onder de best geslaagde tooneelen van ons epos te rekenen, toch valt het niet te verhelen, dat deze lichtende plaatsen hunne schaduwzijde hebben.

Wij bedoelen de hebbelijkheid des dichters van telkens het verhaal af te breken door het invlechten van overwegingen, welke niet alleen den gang stremmen, de opmerkzaamheid afleiden, maar ook wegens hun gering gehalte doorgaans veilig kunnen gemist worden.

Komen wij nog eens terug op het gevecht met Grendel.

Grendel is Heorot binnengedrongen, een tweeslachtig licht schemert in zijne oogen, moordlust en vreugde.

Onze verwachting is gespannen, wij zijn benieuwd om te weten, wat er gaat gebeuren.

Daar drukt de dichter het hoofd in aan onze belangstelling met eene bemerking, ontnuchterend als een koud bad:

Een tweede waterstraal wordt ons toegediend, als Beowulf Grendel heeft vastgeklampt en deze te vergeefs het hazepad tracht te kiezen:

[125]

en wat verder:

Heeft het gevecht het hoogste punt bereikt, nu Grendel zich met de kracht der wanhoop verdedigt, zoodat de zaal dreigt in te storten onder het geweld der reusachtige kampvechters, dan wordt alweer de domper op onze blakende geestdrift gezet:

Ten slotte wordt ons alweer oudbakken nieuws opgedischt bij het vruchteloos bijspringen van Beowulfs tochtgenooten:

Hetzelfde laat zich aantoonen bij alle eenigszins uitgebreide beschrijvingen; overal schemert de subjectiviteit van den dichter door.

Kamp met Grendels moeder: 1554–57, 1564–66, 1567, 1581–87, 1608–16.

Kamp met den draak: 2650–52, 2656–58, 2661–69 enz. enz.

Zoo spreiden zich deze overwegingen als een roode draad door het heele gedicht ten toon; overal verraadt zich de zucht van den dichter om zich [126]ook eens te laten gelden, in plaats van zich uitsluitend bij zijn onderwerp te houden.

Dit gebrek aan objectiviteit is stuitend, doch vindt zijne verklaring en tevens zijne verontschuldiging in den aard zelf van het volksepos. De nadichter of, beter gezegd, de inlasscher was gebonden door de overgeleverde epische stof, ja door den vorm, en kon slechts op deze wijze, door middel van persoonlijke overwegingen, zijne dichtjeukte tot bedaren brengen.

Wijzen wij ten slotte nog op het geliefkoosd gebruik der tegenstellingen, waardoor de personen des te scherper te voorschijn treden: op den stokouden koning en den krachtvollen man (Hrodgar en Beowulf); op den jeugdigen Ingeld en zijnen grijzen raadgever; op den vergrijsden held en zijnen pas volwassen krijgsmakker (Beowulf en Wiglaf); op den voorbeeldigen vorst en den dwingeland (Beowulf en Heremod); op zelfverloochenende trouw en laffe zelfzucht (Wiglaf en zijne makkers), en eindelijk op de zachte, minnende echtgenoote Hygd en de wildfiere Thrydo.

Wij hebben er reeds op gewezen dat ons epos op geene kunsteenheid kan bogen.

Inderdaad er worden twee afzonderlijke onderwerpen in behandeld, de kamp met de watermonsters en die met den vuurdraak; deze wordt geleverd in Jutland, gene op Seeland; deze door den honderdjarigen koning, gene toen de held nog niet den troon beklommen had en zich in de volheid zijner krachten mocht verheugen. [127]

Verschillende pogingen zijn in het werk gesteld, om de oorspronkelijke kern van het epos van de latere bijbewerkingen af te zonderen.

Degene die hiermede een begin heeft gemaakt, is Ettmüller.

Zijne pogingen hadden vooral de terzijdestelling van de Christelijke toevoegsels ten doel, welke bovendien gemakkelijk te herkennen zijn.

Daarenboven scheidt hij van het onderwerp de episoden of bijverhalen af, welke negen in getal zijn, te weten: Brecca, Sigmund-Heremod, Finn, Thrydo, Headobarden, de eenzame schatbezitter, de oorlogen met Franken en Zweden, en Ongentheows dood.

Müllenhoff werkte op deze gegevens voort.

Hij drong dieper door in de schifting van de interpolaties en bouwde op dezen grondslag een heel stelsel omtrent de oorspronkelijke en later toegevoegde onderdeden van het epos.

Hij onderscheidt vijf afzonderlijke deelen:

1^o Inleiding 1–193.

2^o Beowulfs gevecht met Grendel 194–836.

3^o Gevecht met Grendels moeder 837–1628.

4^o Beowulfs terugkeer 1629–2199.

5^o Kamp met den draak en Beowulfs dood 2200–3183.

Het gevecht met Grendel en dat met den draak, ziedaar de twee oorspronkelijke bestanddeelen, welke nochtans niet het werk zijn van denzelfden dichter.

Het eerste oude lied kreeg, waarschijnlijk van twee verschillende voortzetters, eene dubbele uitbreiding: eerst het gevecht met Grendels moeder, daarna de Inleiding.

Een derde voortzetter A voegde Beowulfs terugkeer er aan toe en vulde, om zijn aanhangsel met [128]het geheel in overeenstemming te brengen, het eerste en vooral het tweede oude lied op verscheiden plaatsen aan.

Een vierde voortzetter B, of in de rij der Beowulfdichters n^o 6, verbond eindelijk den drakekamp met het door A tot 2199 voortgezette werk en verwaterde het gansche epos door allerlei lapwerk van zedekundigen en godgeleerden aard.

Deze B is de eigenlijke interpolator.

Men mag er Müllenhoff een verwijt van maken, dat hij in het brandmerken van de, volgens hem, van elders aangewaaide plaatsen al te voortvarend is te werk gegaan. Vandaar dat hij, na aftrek van de onechte verzen, het epos bijna tot op de helft besnoeit.

Immers in elk der vijf deelen vinden de volgende regels slechts genade:

1^o 126 regels; 2^o 490; 3^o 333; 4^o 399; 5^o 440; te zamen 1788 echte verzen op de 3183.

Hermann Möller tracht de oorspronkelijke bestanddeelen in vierregelige strophen te rangschikken.

Ofschoon deze meening geen opgang maakt, nemen ten Brink en Heinzel toch aan, dat eene zekere neiging tot vierregelige strophen in den verhaaltrant niet te miskennen is.

Eene laatste poging is die van ten Brink.

Het zou ons te ver leiden, moesten wij zijn betoog, waarmede wel een twintigtal bladzijden gemoeid zouden zijn, tot in de bijzonderheden napluizen.

Trachten wij daarom het grondbeginsel, waarvan hij uitgaat, duidelijk te maken.

Het gebrek van Müllenhoff’s theorie is, dat zij aan den inlasscher eene overwegende rol toekent.

Daardoor heeft hij de natuur van het volksepos [129]uit het oog verloren, waarvan de afwijkingen niet uitsluitend het werk zijn van den interpolator, zooals dit het geval is bij de kunstpoëzie.

Drie invloeden zijn, volgens ten Brink, werkzaam geweest bij het opstellen van den Beowulf: de mondelingsche afwijkingen, de diaskeuast of rangschikker, en de interpolator.

Het voortbestaan der heldensage door de voordracht riep natuurlijkerwijze verschillende varianten in het leven, welke mettertijd eene gansch verschillende gedaante konden aannemen. Het was de taak van den rangschikker, eenheid te brengen in die uiteenloopende behandelingen. Veronderstellen wij, dat hij twee bewerkingen van dezelfde stof voor zich had; wat was natuurlijker dan de bewerking, die hem het geschiktste voorkwam, ten grondslag te leggen en daarnevens de andere bij gelegenheid te benuttigen!

Hij zelf voegde niets van het zijne toe.

Daarna toog de inlasscher aan den arbeid, die in den tot stand gekomen tekst zijne godgeleerde en zedekundige aanmerkingen binnensmokkelde.

Steunend op dit beginsel, trekt ten Brink op de volgende wijze de grenzen tusschen de vijf van Müllenhoff overgenomen deelen:

1^o Inleiding 1–193.

2^o Kamp met Grendel 194–836.

3^o Kamp met Grendels moeder 837–1904 of 1913.

4^o Beowulfs terugkeer 1905 of 1914–2199.

5^o Kamp met den draak 2200–3183.

De grenzen tusschen 3^e en 4^e bakent hij anders af dan Müllenhoff.

Dit stelsel heeft dit nog voor op het vorige, dat niet de helft van het gedicht als onecht over boord wordt geworpen. [130]

Welke zijn de verschillende lezingen of varianten, die de rangschikker in elk der vijf deelen benuttigd heeft?

1^o De Inleiding is naar twee lezingen samengesteld: A, welke tot richtsnoer is genomen, en B, welke slechts ter loops is aangewend.

2^o Als onder 1^o, de grondvorm A en de bijvorm B.

3^o Grondvorm C, bijvorm D.

4^o Eéne lezing E; dit is het jongste deel.

5^o Grondvorm F, bijvorm G.

B, D en E zijn gekenmerkt door de opmerkzaamheid, welke zij aan de Deensche toestanden wijden.

Ten Brink plaatst de 1^ste Beowulf bewerking (A C F) in ’t jaar 690; de 2^de (B D E G) tegen 710; terwijl van de volledige afwerking, waardoor A C F door B D E G gewijzigd werd, zich alleen laat zeggen, dat zij vermoedelijk nog de 8^ste eeuw toebehoort. [131]